Hozirgi o'zbek adabiy tili
L ug'aviy m a v zu iy m aydon, lu g'aviy m a v zu iy to'da va
Download 4.87 Mb. Pdf ko'rish
|
hozirgi o`zbek adabiy tili
|
L ug'aviy m a v zu iy m aydon, lu g'aviy m a v zu iy to'da va
lu g 'a v iy -m a 'n o v iy guruh VIII b o sq ic h . Bu b o sq ich d a le k se m a la rn in g m a 'lu m b ir so 'z tu rk u m i d o ira sid a k a tta —kich ik m a'n o v iy g u ru h la rg a a jralish i y u z b erad i. Bu m ik ro siste m a la r lu g 'a v iy m avzuviy m a y d o n (LMM) 134 lu g 'a v iy m avzuviy t d a (LMT) va lu g 'a v iy m a'n o v iy g u ru h (LMG) lardir. O d a td a , bu m ajm u alar o rasid ag i farg k a tta - k ichiklikdadir: Ya'ni: L + L + L + L = LMG LM G +LM G + LM G + LM G=LM T LM T+LM T+LM T+ L M T -L M M L u g 'a v iy q a to rla r va lu g 'a v iy m ik ro sistem alar farqlanadi. L u g 'a v iy q a to rla r d e g a n d a te n g q iy m atli lek sem alarn in g m a ’n o d o sh lik , g ra d u o n im ik q a to rlari tu sh u n ila d i. L ug'aviy m ik ro siste m a la r esa o 'z a ro g ip o —g ip ero n im ik m u n o sa b a tla r bilan b o g ’la n g a n le k sik to 'p la m la rd ir. Q urilish va so 'zlararo m u n o sa b a tla rg a k o 'ra b u m ajm u alarn in g b arch asi g ip o —giperonim ik m u n o sa b a tla rg a tay an ad i. B unda an iq q o n u n iy a t am al q ilad i — quyi b o sq ic h m a jm u a sid a n y u q o ri b o sq ic h m ajm u asig a faq at y e ta k c h i so 'z (lu g 'a v iy m a jm u a d o m in an tasi) g in a kiradi. C h u n o n c h i, «shaxs» le k sik m a y d o n i sh ax s d o m in a n ta si va u n in g o dam , jin, m alak kabi q u rs h o v so 'z la ri (g ip o n im lari)d an ib o rat b o 'lg a n LM G dir. Q olgan b a rc h a s o 'z la r q u rsh o v so 'z la rin in g sinonim lari, g ra d u o n im la ri yoki g ip o n im la ri m a v q e y id a b o 'lad i. VIII b o s q ic h d a an iq o tla r m a h lu q o t va n a rsa y etak ch i le k se m a la ri atro fid a b irla sh a d ig a n g u ru h la rn i berad i. Ikki dorninanta le k s e m a — m a h lu q o t va n arsa o 'z a ro o p p o zitiv b o 'la d i v a ziddiyat b e lg isi «rivojlanish» b o 'la d i. Bu m a h lu q o t lek se m a sid a b arq a ro r, narsa le k se m a sid a b e lg isiz b o 'lad i. C h u n k i n a rsa le k sem asi jo n lin i ham jo n siz n i h a m ifodalaydi. S h u n in g d e k , m a x lu q o t le k se m a si b u g u n g i k u n d a jo n z o t jo n iv o r lek se m a sig a te n g la sh g a n . IX b o s q ic h id a jo n zo t/jo n iv o r le k sem alari o 'sim lik leksem asi b ila n z id d iy a td a b o 'la d i. Bu zidlanish e k v ip o le n t b o 'la d i. C hunki jo n z o t/jo n iv o r h ara k a tla n u v ch a n li, o 'sim lik esa tu r g ’u n lik belgisi bilan x a ra k te rla n a d i. Bu b o sq ic h d a g i ik k in c h isid a o p p o z itsiy a «nafas» (jon) b e lg isi a s o s id a b o 'lib , u n d a jo n zo t b e lg ili o 'sim lik esa belg isiz m a v q e d a k elg an . X b o sq ic h . «Tirik m avjudot» m a 'n o sin i ifo d alag an jonzot le k se m a si b u b o sq ic h d a o d am va jo n iv o r d o m in a n ta li g u ru h larig a b o 'lin a d i. Bu ikki lek se m a n in g zidlanishi ham e k v ip o le n t tabiatlidir. Jo n iv o r b u z id lan ish d a h a y v o n larn in g b a rc h a tu rla rin i atovchi le k se m a sifa tid a chiqadi. O d a m —jo n iv o r le k se m a la rin in g ik k in ch i sira o p p o z itsiy alari «aqllilik» aso sid ag i privativlikdir. B unda odam le k se m a si b elgili, jo n iv o r b elg isiz a'zo h o la tid a b o 'la d i. Jo n iv o r lek sem asi g ip e ro n im sifatida h a y v o n la rn in g tu rlarin i a to v c h i hayvon, h ash o rat, g azan d a, p a rra n d a , b aliq kabi le k s e m a la rd a n ib o ra t g ip o n im ik q u rsh o v n i tash k il etad i. Bizning tah lilim iz o t le k sem asig a q a ra b y o 'n a lg a n lig i v a u hayvon 135 m ajm u asig a a lo q a d o r b o 'lg a n lig i bois XI b o sq ic h d a sh u le k se m a n in g g ip o n im ik q u rsh o v la ri ta h lilig a o'tam iz. XI b o sq ich . Bu b o s q ic h d a h ayvon tizim i «uy hayvonlari» va « y o w o y i h ay v o n lar» g u ru h la rig a ajraladi. Bu b o sq ic h d a u y h a y v o n lari v a y o w o y i h ay v o n lar so 'z b irik m alari o 'rn id a q o 'lla n a d ig a n lek se m a la r y o 'q . Bu b o 'sh liq (lakuna) s o 'z b irik m a la ri b ila n to 'ld irila d i. Bu b o sq ic h d a g ip o n im ik qurshov, ay tib tilg a n id e k , « xonaki — y o w o y ilik » belg isi aso sid ad ir. Bu b elg i m u ta n o sib (p ro p o rsio n al) z id d iy at q u rish u c h u n aso s b o 'lad i. C h u n k i b u b e lg i a so sid a o 'sim lik tu rla ri ham farq lan ad i. U y va y o w o y i h ay v o n larn i a to v c h i le k sem alar, o 'z b e k tilida, o d a td a , te n g q iy m atli o p p o z itsiy a hosil q ilad i. Q iy o slan g : q u lo n —e sh ak , a rx a r — echki, silovsin — m u sh u k , q irg 'o v u l —to v u q va hokazo. XII b o sq ich . «U y h ay v o n lari» m ajm u asid an q u y iro q d a tu ru v ch i va ot le k se m a b ilan a ta lu v c h i jo n iv o rla rn i o ‘z ich ig a o lu v ch i to 'p la m n i atovchi le k se m a c h o rv a le k se m a sid ir. Bu s z m o h iy a ta n x jalik faoliyati tu ri b ilan b o g 'liq . C h o rv a g ip ero n im b o 'lib , u n in g gip o n im lari ulov, q o ram o l, q o 'y , e c h k i, p a rra n d a lek sem alarid ir. XIII b o sq ich . C h o rv a g ip e ro n im i g ip o n im la rid a n biri ulovdir. Ulov le k sem asi «ish h ayvoni» b e lg isi o stid a q o ram o l v a m ay d a m o lg a priv ativ zid d iy atli m u n o sa b a td a b o ’ladi. B unda ulov belgili, q o ram o l va m ay d a m ol b e lg isiz m a v q ey in i egallaydi. C h u n k i, b irin ch id an , ayrim tu rd a g i q o ra m o l ish h a y v o n i sa n a la d i (ch u n o n ch i, h o 'k iz), ik k in c h id a n , u lo v le k se m a si b a 'z a n u m u m a n «ish hayvoni» m a 'n o sid a q o 'llan ad i. XIV va X V b o sq ic h la r. Bu b o sq ic h la rn in g ajratilish i le k sik tizim ning iy e ra rx ik q u rilish i u c h u n o 'ta shartlidir. C h u n k i b u b o sq ic h d a a jra tila d ig a n y ilq i va u y u r lek sem alari o tlar m ajm u asin i ham , «ot pod asi» tu rla rin i h a m a ta b keladi. U y u r le k se m a si tilim izd a p o d a lek sem asi b ilan p rivativ m u n o sa b a td a d ir. B u n d a z id d iy a t b e lg isi « otlarga xoslik» b o 'lib , b u n d a u y u r b e lg ili v a p o d a b e lg isiz m a v q e y i egallaydi. XVI b o sq ich . Bu b o s q ic h d a ta h lil o t le k sem asig a y etad i. Bu b o sq ic h d a o t le k se m a si e sh a k , tuya, xach ir le k sem alari b ilan ek v ip o le n t zid d iy atli m u n o sa b a tin i n a m o y o n qiladi. Bu b o sq ic h d a ot 1 o 'z ig a x o s a lo h id a sin o n im ik va g ra d u o n im ik q a to rla rg a ega. O 'z b e k tilida o t le k se m a sin in g sin o n im ik q a to ri ot, asp, m ark ab va ta n o v a r lek sem alarid ir. Bu sira d a o t le k se m a si asp, m arkab, tan o v ar lek sem alari b ila n privativ, a sp , m a rk a b va tan o v ar lek sem alari o 'z a ro ek v ip o le n t zid d iy atli m u n o sa b a td a d ir. o t le k se m a sin in g d a ra ja la n ish q a to ri q u lu n —to y —g 'u n o n - d o 'n o n —o t le k sik q a to rid ir. Bu d a ra ja la n ish «yoshga k o 'ra» b e lg i asosidadir. 136 K o 'rin ad ik i, o t le k se m a sin in g sinonim lari va g rad u o n im lari u n d a n g u y id a a lo h id a b o sq ic h sifatida ajralib ch iq a olm aydi. C h u n k i sin o n im la rn in g h ajm i bir xilligi u la rn in g alo h id a b o sq ich sifatida ajralib c h iq ish ig a y l q o 'y m a sa , g ra d u o n im lar ot lek sem asid an ajralsa, d arajali m o h iy a tin i y o 'q o tis h i u n in g m ustaqil bosq ich tashkil e tish ig a m o n e lik qiladi. XVII b o sq ich . o t le k se m a si q u y id a g i 4 ta LMG b ilan giponim ik m u n o sa b a td a b o 'lad i: a) o tn in g jin sig a k o ’ra tu rlarin i ifodalovchi leksem alar; b jo tn in g asl tu rig a k o 'ra zo tlarin i ifodalovchi leksem alar; v) ra n g —tu sig a k o 'ra tu rlarin i ifodalovchi leksem alar; g) vazifasiga k o 'ra tu rlarin i ifodalovchi leksem alar. G ip o n im lar q a n d a y tu rn i a ta sh id a n q a t’i nazar, bir g ip o n im g a to b e b o 'lg a n lig i b o is b ir b o sq ic h d a joylashadi. H ar b ir g ip o n im g u ru h i a lo h id a b o sq ich n i tash k il e ta olm aydi. Jin sig a k o 'ra g ip o n im ik g u ru h . Bu g u ru h jins m a'n o si m u ay y an b o 'lm a g a n ot le k se m a si (giperonim ) va jin s m a'nosi an iq b o 'lg a n a y g 'ir, b ay tal le k se m a la rid a n ib o ra t b o 'lib , g ip ero n im va g ip o n im lar o rasid a p riv ativ zid d iy a t h u k m ro n va ziddiyat b elg isi «jinsi an iq em as» likdir. Z otiga k o 'ra g ip o n im ik g u ru h . B unda o t leksem asi gip ero n im i b elg isiz a'zo sifatid a arab i, b ed o v , qozoqi, m u g u li g ip o n im — le k sem alari b e lg ili a'zo sifa tid a privativ ziddiyat hosil qiladi. G ip o n im lar o 'z a ro e k v ip o le n t z id d iy at asosida yashaydi. R ang —tu sa b elg isin i ifo d alash ig a k o 'ra o t lek sem asi sam an, t o ’riq, ch o v k ar, q o rab ay ir, q a sh q a , jiy ro n k a b i lek sem alari b ilan p rivativ z id d iy at hosil qiladi. Vazifa b e lg isi a so sid a g i g ip o n im ik g u ru h d a vazifasi m u ay y an b o 'lm a g a n o t le k se m a si g ip e ro n im sifatida, salt, aravakash, y u kchi, u lo q ch i, p o y g ach i g ip o n im lek sem alari b ilan privativ zid d iy atli m u n o sa b a td a b o 'la d i. D em ak, m a 'lu m b o 'la d ik i, ista lg a n lek sem a b ir n e c h a qirralari aso sid a b ir n e c h a g ip o n im ik q u rsh o v n i hosil qilishi m um kin. Bir lek sem a tu rli q irrasi aso sid a n e c h ta g ip o n im ik q u rsh o v hosil qilm asin, b a rc h a g ip o n im ik q u rsh o v la r b ir b o sq ich d an o ’rin oladi. Lekin g ip o n im n in g o 'z i g ip e ro n im sifatid a a lo h id a g ip o n im ik q u rsh o v hosil qilsa, g ip o n im la r g ip e ro n im d a n q u y i b o sq ich n i egallaydi. S h u n d a y h o d isa o t le k se m a sin in g b a y ta l g ip o n im id a k o 'rin ad i. XVIII b o sq ich . Bu b o sq ic h d a b a y ta l g ip o n im in in g o 'z g ip o n im i- biya le k se m a si tu ra d i. U rg 'o c h i o tn in g u m u m iy nom i b o 'lg a n b ay tal lek se m a sid a n farqli ra v ish d a biy a lek sem asi « q u lu n li baytal» m a'n o sig a e g a d ir. B aytal va biy a lek sem alari o rasid ag i zid d iy at ham privativdir. 137 D em ak, XVIII b o s q ic h d a o t lek sem asi g ip o n im la ri, sinonim lari, g rad u o n im lari, p a rto n im la rin in g x u su siy g ip o n im ik q u rsh o v le k sem alari turadi. A y tilg an lar aso sid a q u y id a g i x u lo sa la rg a k e lis h m um kin: 1.M u staq il le k se m a la rd a iy erarx ik b o 'lin is h b o sq ic h la ri yig irm ag a y aq in la sh a d i. H ar b ir p o g 'o n a d a turli k a tta lik d a g i lu g 'av iy m ajm u alarn i a ta sh n i b itta le k sik d o rn in a n ta ta 'm in la y d i va iyerarxik b o 'lin ish n i ch ek siz g ip o — g ip e ro n im ik b o 'lin is h la r zan jirig a ulaydi. B unda tilning o 'ta y u k s a k te jam k o rlik om ili sh u k i, ista lg a n quyi b o sq ic h d a n faqat b itta le k se m a — q u y i b o sq ic h n in g d o m in an tasi y u q o ri b o sq ich u c h u n g ip o n im b o 'la d i. M a sa la n , XVI p o g 'o n a d a ot le k se m a si o 'zi b ilan a lo q a d o r 500 ga y a q in sin o n im , g rad u o n im , p a rto n im va g ip o n im la rn in g d o m in a n ta si sifa tid a q u rsh o v la r hosil qiladi. Bu lek sem a 500 d a n o rtiq le k se m a va s o 'z b irik m alarin i bir m a rk a z g a b o g 'la b tu ra d i. L ekin u n d a n y u q o rid a g i, y a'n i XV b o sq ic h g a faq at o t le k se m a si kiradi. XVI p o g 'o n a d a g i o t le k sem asin in g q u rsh o v i sifatid a c h iq a d ig a n b u 500 d a n ortiq le k se m a d a n h a r b iri g ip e ro n im sifatid a v o q e la n ib , giponim ik q u rsh o v la r hosil q ilav erad i, b u g ip o n im lar esa, o 'z n av b atid a, yana g ip o n im ik q u rsh o v lar h o sil qilib b o rav erad i. H a r b ir q u y i p o g 'o n a d a b irlik lar soni o ld in g i p o g 'o n a d a g ig a n isb a ta n g e o m e trik p ro g ressiy a sifatid a o 'sib boradi. 2 .G ip ero n im v a g ip o n im h am ish a b ir xil — privativ m u n o sa b a tla rd a tu rish sab ab li p riv ativ o p p o z itsiy a til tizim ini b o s h d a n —o yoq q a m ra b oladi, lekin y o n d o s h va «bosqichdosh» b o 'lg a n , b ir b o sq ic h d a tu rg a n g ip o n im la r o ra sid a ek v ip o len t m u n o sa b a tla r y e ta k c h ilik qiladi. G ip o — g ip ero n im ik m u n o sa b a tla rn in g n isb iy v a c h e k la n m a g a n lig i liso n iy tizim ham d a u n in g im k o n iy atlarin in g ch ek sizlig in i ta 'm in la sa , gip o n im lararo m u n o sa b a tla rn in g e k v ip o le n t, g ip e ro n im va g ip o n im orasidagi m u n o sa b a tla rn in g privativligi til ifoda v o sita la rin in g a n iq va m u ay y an lig in i ta'm inlaydi. Q o 'lla n ilish i c h e g a ra la n m a g a n va c h e g a ra la n g a n lek sik a L eksik birlik lar q o 'lla n ilish c h a s to ta s ig a k o 'r a farqlanadi. K o 'p g in a le k se m a la r c h e k la n m a g a n q o 'lla n is h g a , b a'zilari esa to r q o 'lla n ish g a e g a b o 'la d i. Shu jih a td a n o 'z b e k tili lek sik asi ikki q a tla m g a bo'linadi: a) q o 'llan ilish i c h e g a ra la n m a g a n leksika; b) q o 'llan ilish i c h e g a ra la n g a n leksika. Q o 'lla n ilish i c h e g a ra la n m a g a n (u m u m iste ’m ol) lek sik a. O 'zb ek tili lu g 'a t tark ib in in g aso sin i an a sh u q a tla m tash k il etadi. 138 Q o 'lla n ilish i c h e g a ra la n m a g a n le k sem alarn i sh u tild a so'zlashuvchi kishilar, q a n d a y sh ev ag a, q ay si h u d u d g a , qaysi kasb yoki sohaga m a n su b b o 'lis h id a n q a t'i nazar, c h e k la n m a g a n d a ra ja d a ishlatadilar. Q o 'lla n ilish i c h e g a ra la n m a g a n lek sem alar b a rc h a so'z tu rk u m la rid a m avjuddir. Fe'l: ish lam o q , k elm oq, olm o q , k o 'rsa tm o q , b u y u rm o q , saylam oq va h. O t: o ta, o na, n o n , suv, stol, esh ik , to g ', yer, sham ol, radio. Sifat: shirin, a c h c h iq , qizil, k o 'k , k a t t a — kichik, x u n u k , go'zal. Son: bir, n, yuz, m ing, Ravish: h am ish a, b a'zan , atay lab , hozir, ilgari: O lm osh: kim , nim a, q a n d a y , n im a qilib , q a n ch a, shu, biz, ham m a, S o 'z —g aplar: x o 'p , m ayli, rahm at. K o 'm ak ch i: u c h u n , bilan, singari: B og'lovchi: ham , va bilan, am m o. Y uklam a: faq at, x u d d i, hatto . Q o 'lla n ilish i c h e g a ra la n m a g a n le k sem alarn in g ak sariy ati u m u m tu rk iy va o 'z b e k c h a so 'zlard ir. Am m o, sh u bilan b irg alik d a, ular o rasid a o 'z la sh m a la ri ham k o 'p . M asalan : T ojikcha: g o 's h t, non, dard , bobo, d u g o n a , d o 'st. A rabcha: avlod, bilan, inson, sinf, m illat, him oya: Y ev ro p a tillarid an o 'z la sh g a n le k se m a la r o 'z q a tla m g a oid ham, o 'z la s h g a n ham b o 'lis h i m um kin. Q o 'lla n ilish i c h e g a ra la n g a n le k se m a la rn i ikki tip g a b o 'lish m u m k in : a) q o 'lla n ilish i d av rg a k o 'r a c h e g a ra la n g a n leksika: b) q o 'lla n ilish doirasi c h e g a ra la n g a n leksika. Q o 'lla n ilish d av rig a k o 'ra c h e g a ra la n g a n lek sik a D avr ta ra q q iy o ti, ijtim oiy h ay o td a g i o 'z g a rish la r tiln in g b arch a so h a la rid a u y o k i b u d a ra ja d a o 'z g a rish la r b o ’lish ig a olib keladi. B u n d a y o 'z g a rish tiln in g le k sik s a th id a a n c h a sezilarli k ech ad i. B unda to 'r t h o lat k uzatiladi. B irinchidan, ayrim so 'z la rn in g esk irib , is te ’m o ld an ch iq ib k e tish i k u zatilsa, ik k in ch id an , a lla q a c h o n la r iste 'm o ld a n ch iq ib k e tg a n so 'z la r q a y ta «jonlanadi», «tiriladi», . u c h in c h id a n , y a n g i —y a n g i so 'z la r p a y d o b o 'lad i, to 'rtin c h id a n , nofaol so 'z la r faollashadi, iste'm o l doirasi k e n g ay ad i, m a 'n o v iy ta b ia tid a o 'z g a rish la r y u z b erad i. Bu h o d isa la rn in g b arch asi m a 'lu m b ir o b y ek tiv sab ab lar aso sid a ro 'y b erad i. 139 H ozirgi a d a b iy tild a g i e sk irg a n so 'z la r esk i lek sik a, y a n g i so 'z la rn in g jam i y a n g i le k sik a, na esk irg a n , na y a n g ilik b o 'y o g 'ig a e g a b o 'lg a n so 'z la r n e y tra l lek sik a d e b yu ritilad i. D em ak, o 'z b e k tili lek sik asin i tarix iy lik n u q ta i n a z a rid a n u c h ta aso siy q a tla m g a b o 'lib o 'rg a n is h m um kin: 1.N e y tra l lek sik a. 2. E sk irg an leksika. 3. Y angi leksika. N e y tra l le k sik a . H ozirgi o 'z b e k a d a b iy tili le k sik a sin in g asosini n e y tra l le k sik a ta sh k il e tad i. Bu lek sik a u m u m iste 'm o l leksika, q o 'lla n ilish i c h e g a ra la n m a g a n leksika, faol lek sik a k ab i a ta m a la r bilan h am y u ritilad i. A m m o b u la rd a n n ey tral le k sik a a ta m a sin i > ish latish le k se m a la rn i tarix iy lik om ili aso sid a tasn ifla sh n u q ta i n a zarid an to 'g 'riro q d ir. Z ero, n a eskilik, n a y a n g ilik b o 'y o g 'ig a e g a b o 'lg a n so 'z la r faol y o k i u m u m iste 'm o l b o 'lm a slig i m u m k in . M asalan , sinus, k o sin u s, z a ra d k a b i le k se m a la r n e y tra l le k sik a ta rk ib ig a kiradi. B iroq u la r faol h am , u m u m iste 'm o l so 'zlar h a m em as. D em ak, faol y o k i nofaol, u m u m is te ’m o l y o k i q o 'lla n ish i c h e g a ra la n g a n b o 'lis h id a n q a t’i nazar, e sk ilik v a y a n g ilik b o 'y o g 'ig a e g a b o 'im a g a n a d a b iy tilim izga m a n su b b a rc h a le k se m a la r h o zirg i o 'z b e k a d a b iy tilin in g n ey tral lek sik asi d ey ilad i. E sk irg an le k sik a . E ski q a tla m g a o id le k se m a la r o 'z ig a xo s x u su siy a tla rig a k o 'r a ik k ig a b o 'lin ad i: 1) ta rix iy lek sem alar; 2) a rx a ik lek sem alar: 3) o 'lik lek sem alar: T arix iy le k s e m a la r h o zirg i o 'z b e k a d a b iy tilid a q o 'lla n u v c h i o 'tm is h g a oid, iste 'm o ld a n ch iq ib k e tg a n n a rsa — x o d isa la rn i b ild iru v ch i le k se m a la rd ir. M asalan , sovut, qozi, q a lq o n , d u b u lg 'a , am ir, b ek, qul, xon, vazir, k a sh k u l kabi. T arixiy le k s e m a la r b ild ira d ig a n n a rsa — h o d isa la r is te 'm o ld a n chiqib, o 'tm is h v o q e lig ig a a y la n g a n lig i sababli, b u le k se m a la rn in g k o 'p c h ilig i h o zirg i d a v r k ish isi u c h u n n o ta n ish b o 'lis h i m um kin. T arix iy le k se m a la r hozirgi o 'z b e k a d a b iy tilid a h a m z a ru ra t ta q o z a sig a k o 'r a q o 'lla n ila d i. X ususan, tarix g a o id ilm iy a sa rla r va d a rslik la rd a , o 'tm is h v o q ealarin i a k s e ttiru v c h i b a d iiy a s a rla rd a i b u n d a y le k s e m a la r c h e k la n m a g a n d a ra ja d a ish latilish i m u m k in . M isollar: l.D e h q o n la rn in g s o 'n g g i h iso b larig a k o 'ra , b u g 'd o y la ri b e sh b o tm o n ch iq ish i k e ra k e d i (S.A) 2.Bir c h e k k a d a b izn in g ch ilim g a o 'x sh a g a n , le k in n a y o 'rn ig a u z u n re z in k a o 'm a tilg a n b ir b alo (M .Ism oiliy). 3. U q ish lo q la rd a faq at qiz c h o 'rila rd a n q irq n a far b o 'lib , u la rg a e g a la ri k o ’p zulm q ilar e k a n la r (A yniy). 4 .X o 'jay in p o d sh o g a lp o n to 'la g a n d a biz t lam aym izm i? (N .Safarov). 5. Said A b d u lla x o n to 'ra o t u s tid a tu rg a n h o ld a o 'z in in g in g ic h k a ovozi b ilan b iy g a sav o l qildi. (M in n u h sin ). 6 C h o y x o n a d a u z u n b o 'y li, u z u n 140 q u lo q li q a la n d a r k zlarin i yum ib... M ash rab d an g 'a z a lla r qiydi. ( O ) . A yrim p o lise m a n tik le k se m a la rn in g b a ’zi m a’nolari tarixiylashib, b o sh q a m a'n o si u m u m iste 'm o ld a saq lan ib qolishi m um kin. M asalan, m illat le k se m a sin in g q u y id a g i g a p la rd a g i m a'n o larig a d iq q a t qiling: 1. Yoshlar, k e k sa la r, qizlar, ju v o n la r o rasid a turli m illat vakillari — q o zo q , q irg 'iz, arm an va y a h u d iy la r h a m k o 'rin a r ed ilar (L.Tursun) 2. M illatin g n i ayt: Ibrohim X alilu llo h m illati («Diniy rivoyatlar»dan). B irinchi g a p d a m illat le k se m a sin in g «tarixan tash k il to p g a n m ad an iy ati, tili, x u q u q i, iq tiso d iy h a y o ti va m h iy x u su siy atlarin in g u m u m iy lig i asosida v u ju d g a k e lg a n k ish ilar guruhi» sem em asi v o q y e la n g a n b o 'lib , le k se m a n ey tra l lek sik a tark ib id a u sh b u sem em asi b ila n y ash asa, ik k in c h i g a p d a u n in g «biror d in g a m an su b lik » tarix iy se m e m a si v o q e la n g a n lig i kuzatiladi. D em ak, k o 'p se m e m a li le k se m a la rn in g ay rim sem em alari eskirib, b o sh q asi y a sh o v c h a n b o 'lis h i m um kin. A rxaizm lar o 'z о ‘m in i b o sh q a lek sem alarg a b o 'sh a tib b e rg a n le k sik b irlik lard ir. Ijtim oiy ta ra q q iy o t n atijasid a ayrim n arsa — h o d isa la r b o s h q a le k se m a la r b ilan atalib , a w a lg ila ri iste 'm o ld a n c h iq ib k e tad i. M isollar: u lu s (xalq), la n g (cho'loq), tilm och (tarjim on), A rxaik le k se m a la r o 'z la rin in g n e y tra l lek sik a ta rk ib id a g i « o 'rin b o sa r» la rin in g « tarixiylik b o 'y o g 'i» ifoda sem asi b ilan farq la n u v c h i sin o n im larid ir. U lar a ta sh v a vazifa sem alari m u sh tarak b irlik lar h iso b lan ad i. T ilda b o 'la d ig a n o 'z g a ris h la r u zo q davom e ta d ig a n tad rijiy jaray o n d ir. S hu b o isd a n y a n g i le k se m a la r tilg a b ird a n kirib k e lm a g a n lig i k a b i le k se m a la rn in g tarixiylashuvi va arx aik lash u v i a s ta — se k in lik b ilan y u z b erad i. S hu b o isd an tarixiylashish va a rx a ik lash ish h o d isa sin i h a m d a ra ja la sh m um kin. T arixiylashish y o k i a rx a ik la sh ish n in g q u y i d arajasid ag i le k se m a la r a d a b iy tiln in g b u g u n g i b o sq ic h id a kam b o 'ls a ham iste 'm o ld a b o 'lsa , y u q o ri d a ra ja d a g i esk irish n atijasid a lek sem a b u tk u l iste 'm o ld a n c h iq ib k etad i. O 'lik lek sem alar a n a sh u n d a y birliklardir. T ilim izning q ad im g i d a v rid a iste'm o ld a b o 'lib , b u g u n m u tla q o is te 'm o ld a n ch iq ib k e tg a n le k se m a la r o 'sh a d av r yozm a m an b alarid a v a u la rg a d o ir ta d q iq o tla rd a ilm iy dalil sifatida ishlatiladi. B u d u n (xalq), ard am (yutuq), o 'k lalim (m aqtanaylik), o 'm iz (k o 'k rak ), b ilg a (dono), e m g a k (m ehnat), q a g 'a n (hoqon), ta b g 'a c h (etnonim ) va b o sh q a le k se m a la rn i o ’lik lisoniy b irlik lar sifatida b a h p lash m um kin. O 'lik le k sik b irlik la r b u g u n g i k u n d a iste 'm o ld a b o 'lg a n m u q o b illari u c h u n sin o n im b o 'la olm aydi. C h u n k i ular b u g u n g i o 'z b e k tili eg a la rin in g ijtim o iy o n g id a m ayjud em as. 141 Yangi lek sik a. T ild a y a n g i p a y d o b o 'lg a n va y a n g ilik b o 'y o g 'i sezilib tu rg a n le k se m a la rd ir. U lar ilm iy te rm in o lo g iy a d a n eologizm lar ham d e b y u ritilad i. Y angi lek se m a la r va y a n g i so 'z la rn i farqlash lozim. (M asalan, k ito b ch i, k o m p y u te rsh u n o s, zak o v atch i birliklari). Yangi le k sik a e sa tilim izd an jo y o lg a n y a n g i le k se m a la rd a n tark ib topadi. Y angi le k sik a n i ik k ig a b o 'lis h m um kin: a) sof y a n g i le k se m a la r tilim iz u c h u n aslid a b e g o n a , lekin u n g a e n d ig in a kirib k e lib o 'rn a s h g a n b o sh q a tilg a xos le k sik birliklardir. M isollar: lizing, a u d it, m ark et, test, in te rn e t va h. Y angi lek sem alar asosan, te rm in o lo g ik birliklardir. Yangi le k s e m a la r d a v r o 'tis h i b ila n n e y tra l lek sik a tark ib ig a o 'tib k etad i. M asalan , y a q in v a q tg a c h a n eo lo g izm sifatida q a ra lg a n kosm os, te le v id e n iy e le k se m a la ri b u g u n g i k u n d a y a n g ilik b o 'y o g 'in i y o 'q o td i. b) fa o lla sh g a n le k se m a la r y a n g i le k sik a n in g tu rla rid a n bo'lib, u lar iste 'm o ld a n c h iq ib k e tg a n va b u g u n g i k u n d a q a y ta q o 'lla n ila b o sh lag an b irlik lard ir. H okim , viloyat, tu m a n , o q so q o l, sa rd o r kabi lek sem alar s h u la r ju m la sid a n d ir. S h u n in g d e k , y a n g i m a 'n o kasb e tg a n b irlik lar ham y a n g i le k sik a ta rk ib id a q a ra lish g a haqli: savdogar, ta d b irk o r, ish b ilarm o n , b izn es v a h. F ao llash g an , tirilg a n le k se m a la r sof y a n g i le k se m a la rd a n farqli o 'laro q , o 'z q a tla m g a o id ham , o 'z la sh m a q a tla m g a oid ham bo 'lish i m um kin. T irilgan le k se m a la rn in g u m u m iste 'm o l lek sem alari sirasiga o 'tib k etish i ju d a te z y u z b erad i. Q o 'llan ilish d o ira si c h e g a ra la n g a n le k sik a Q o 'lla n ilish d o irasi c h e g a ra la n g a n le k sik a n i u c h g a b o 'lib o 'rg a n ish m um kin: 1. D ialek tal leksika. 2. T e rm in o lo g ik leksika. 3. A rgo va jarg o n la r. D ialektal le k sik a . M a'lu m b ir h u d u d d a y ash o v ch i k ish ila r tiliga xos lek sem alar d ia le k ta l le k sik a d ey ilad i. U lar ilm iy te rm in o lo g iy ad a d ialek tizm lar ham d e b yu ritilad i. M isollar: k a la p u sh (Buxoro) — d o 'p p i, g 'o 'z (X orazm ) — y o n g 'o q , tish iq (F arg'ona) — tu sh u n , p o k u (Sam arqand) — ustara. B adiiy a d a b iy o td a va k in o film lard a m ah alliy k o lo ritn i aks ettirish, a sa r q a h ra m o n la ri n u tq in i real b e rish m aq sad id a d ialek tizm lard an fo y d alan ilad i. (Lekin b u b ilan d ia le k ta l lek sem a adab iy tild a o 'rn a s h d i d e g a n i em as, a lb a tta . B adiiy a d a b iy o t va kinofilm larda sh e v a g a xos u n su rla rn i ish latish d a q u y u s h q o n d a n 142 ch iq ib k e tish y a x s h i em as. U larni q o 'llasli rn e’yor d o irasid a b o 'lm o g ’i lozim ). A yrim le k s e m a la r ad a b iy tild a b oshqa, sh e v a d a b o s h q a m a ’noda ishlatiladi. M a sa la n , [pashsha] lek sem asi sem em asi lu g 'a td a «yozgi q o 's h p a rd a q a n o tli h a sh o rat» d e b b erilg an . Biroq ayrim sh ev alard a u ichivin] le k se m a si o 'rn id a ishlatiladi. «Ikki q an o tli, u zu n m o'ylovli q o n so 'ru v c h i m a y d a h ash o rat» sem em asig a e g a b o 'lg a n (chivin] le k se m a si esa [p ash sh a] lek sem asi o 'rn id a ishlatiladi. M asalan: Ajal y e tm a y o 'lm a s B o y su n n in g xoni, B esabab c h iq m ay d i ch iv in n in g joni [«A lpom ish»] g a p id a g i [chivin] lek sem asi k u n d u z i u c h a d ig a n q o 'n g 'ir —q o ra tu sli m a y d a h a sh o ra tn i ifodalasa, a tro fd a g 'u v —g 'u v p ash sh a: o y o q la rg a y etish ad i, b u ru n k a ta k la rig a su q ilad i, q u lo q n i u zad i (O ybek) g a p id a n [pashsha] lek sem asi m a z k u r h ash o ra tn in g atam asid ir. Y oki irk it le k sem asi ab ad iy tild a «kir, iflos» d e g a n m a'no b ilan q o 'lla n sa , ayrim sh ev alard a «ayron xalta», b o sh q asid a esa «be xshov, q p o l k rinishli» m a'n o sig a ega. D em ak, b a'zan le k se m a la r u m u m is te 'm o l birlik b o 'lsa, u n in g ayrim m a'n o si sh ev ag a x os h iso b lan ad i. D ialek tal le k se m a n i ham u n in g a d a b iy tild ag i m u q o b ilig a sin o n im sa n a m a slik lozim . C h u n k i u la r h a m a d a b iy tilda so 'z la sh u v c h i b a rc h a k ish ila r u c h u n ijtim oiy q iy m at k asb etm ag an . T e rm in a lo g ik le k sik a . T erm in o lo g ik le k sik a n i ik k ig a ajratish m u m k in . 1. a d a b iy tilg a m a n su b te rm in o lo g ik leksika: 2 . d ia le k ta l te rm in o lo g ik lek sik a F an —te x n ik a , q ish lo q xo 'jalig i, sa n 'a t va m a d a n iy a t so h alarig a xos le k s ik b irlik la r v a s o 'z b irik m alari term in d ey ilad i. M ax su s lek sik a d e g a n d a m a 'lu m b ir so h ag a teg ish li lu g 'a v iy b irlik lar va u la rg a te n g la s h g a n b irik m a la r tu sh u n ilad i. B unday m ax su s lek sik a term in o lo g iy a h a m d e b yuritiladi: lin g v istik term in o lo g iy a, fizik term in o lo g iy a. T e rm in la rn in g c h e g a ra la n g a n q o 'lla n ish g a e g alig i u larn in g b o sh q a so h a v a k illa ri u c h u n tu sh u n arsiz b o 'lish i d e g a n i em as. M asalan , to 'g 'r i c h iziq , g ap, s o 'z tu rkum i, tezlik a tam alari k o 'p c h ilik u c h u n tu sh u n a rli. A m m o u la r b o sh q a la r n u tq id a kam iste'm ollidir. T erm in la r k o 'p in c h a um u m iste'm o l le k sik a d a n m a'lu m bir m a 'n o la rin in g m ax su sla sh u v i asosida hosil b o 'la d i. M asalan, fojia, eg a, ot, term ik , q o 'n is h , ayirish lek sem alari u m u m — iste'm ol b irlik lard ir. A m m o ilm iy te rm in o lo g iy ad a h am s h u n d a y lek sem alar m avjud. X o 'sh , k o 'p sem em ali le k sem an in g m a 'lu m b ir m a'n o sid a q o 'lla n ish i d e y ish k e ra k m i yoki alohidam i? A gar a ta m a la r alo h id a le k se m a la r d e b q a ra la d ig a n b o 'lsa, u la r u m u m iste 'm o ld a g i lek sem alar b ilan o m o n im ik m u n o sa b a td a m i? 143 M a ’lum ki, k o 'p g in a o m o n im le k se m a la r a slid a k o 'p m a'n o li le k se m a la r m a 'n o la rid a n b irin in g b o sh q a la rid a n uzilishi n atijasid a hosil b o 'la d i. M asalan , y o z (fasl), yoz (tasvirlam oq) va yoz (yoym oq) le k sem alari aslid a b ir p o lise m a n tik le k se m a n in g tu rli m a ’nolari aso sid a hosil b o 'lg a n o m o n im ik b irlik lard ir. U la rn in g e tim o lo g ik ildizlari b itta d ir. B unga Q o s h g ’ariy lu g 'a tid a n o lin g a n «Yoy q ish bila q arish ti» m israsin i k e ltirish aso sid a am in b o 'lish m um kin. X at y o zm o q b irik u v id ag i y ozm oq fe ’lining asl e tim o lo g ik m a 'n o si «fikrni q o g ’ozg a yoym oq»dir. S h u n d a y ek an , te rm in la m i ham asl zo tid an u zilg an m u staq il le k se m a la r sifatid a q a ra sh lozim . B u n g a te rm in la rg a q u y ila d ig a n bir m a'n o lilik ta lab i ham aso s b o 'la d i. D em ak, te rm in va u m u m iste'm o l le k se m a b ir n a rsa n in g ik k i qirrasi, b ir le k se m a n in g ik k i m a 'n o d a q o 'lla n ilish i em as. K asb — h u n a r te rm in lari tu rli k asb —h u n a r e g a la ri n u tq id a q o 'lla n u v c h i lek sem alard ir. K asb — h u n a r a ta m a la ri sh u h u n a r eg asi q a y si sh ev a vakili b o 'lsa, s h u sh ev a le k sik a si ta rk ib ig a kiradi. M asalan , S h ah risab z sh e v a sig a m a n su b h u n a rm a n d ish la ta d ig a n a ta m a B uxoro sh e v a sid a b o 'lm a slig i m u m k in . S h u n in g u c h u n k asb — h u n a r le k se m a la ri ikki h issa c h e g a ra la n g a n le k sik a n i ta sh k il e ta d i. Bu lek sik a, b irin c h id a n , m a'lu m b ir sh ev a d o ira sid a b o 'lsa , ik k in c h id a n , sh u sh e v a d a so 'z la sh u v c h i ayrim k ish ilar n u tq ig a xosdir. Ilm iy te rm in la r k o 'p h o lla rd a tarjim asiz b o 'lg a n lig i tu fay li d u n y o o ro m in in g b ir b u tu n lik sifa tid a u sh la b tu ra d i. M asalan , fonetika, m orfologiya, sin ta k sis k a b i term in la r d u n y o tilsh u n o slig i u c h u n m u sh tarak d ir. T urli so h a term in lari o 'x sh a sh b o 'lis h i m u m k in . M asalan, m o rfologiya a ta m a si tilsh u n o slik d a ham , z o o lo g iy ad a h a m ishlatiladi. A m m o u la rn i om onim le k se m a la r sifatid a q a ra s h m a q s a d g a m uvofiq. T e rm in la r m a ’lu m b ir tilg a x o s y o k i b a y n alm ilal b o 'lis h i m um kin. M asalan , tilsh u n o slig im izd ag i g a p k e n g a y tiru v c h isi, g a p m arkazi a ta m a la ri fa q a t o 'z b e k tilig a xosdir, atom , v o d o ro d , n atriy , leksem a, se m e m a a ta m a la ri bay n alm ilald ir. B aynalm ilal a ta m a la rn i tarjim a q ilish g a, u la rg a m u q o b il v a ria n t q id irish g a u rin ish y aram ay d i. Ja rg o n h a m q o 'lla n ish i c h e g a ra la n g a n le k sik a ta rk ib ig a kiradi. (frans. jarg o n ) K asbi, jam iy a td a g i o 'rn i, q iziq ish lari, y o sh ig a k o 'ra a lo h id a so tsial g u ru h n i ta sh k il e tg a n k ish ila m in g , aso san , o g 'z a k i n u tq id a ish la tila d ig a n va m a 'n o sin i b o s h q a la r k o 'p h o lla rd a a n g la b y e ta v e rm a y d ig an b irlik lar ja rg o n d ey ilad i. M asalan , p ro g ra m m istla r ja rg o n i, ta la b a la r jarg o n i, aslz o d a la r ja rg o n i, o 'g 'r ila r ja rg o n i, a rtistlar ja rg o n i va h. 144 J a rg o n u m u m x a lq tilid a n m ax su s lek sik asi va frazeologiyasi h a m d a yasovchi v o sitalarin in g o 'z ig a xos tarzda q o 'llan ish i bilan farq lan ad i: o ta rc h ila r jargoni: y a k a n (p u l).h asu t (non); o 'g 'r ila r jargoni: x u rm o (buxoro tillo tangasi); m a h b u sla r jargoni: m a y m u n (oyna), tim soh (qaychi), oq k ap tar (geroin), yashil (m ilitsioner); ta la b a la r jarg o n i: y o p m o q (sessiyani tu g atm o q ), vozdux (stip en d iy a), y ax lam o q (im tih o n d an qay tm o q ), stu k a c h (chaqim chi); 5) y o sh la r jargoni: g 'is h t (xunuk), sin d irm o q (lol qilm oq), k ru to y (ketvorgan), risovka (k o 'z —k o ’z qilm oq), u xlatib k etm o q (aldam oq). Ja rg o n la rn in g tark ib i b o s h q a tillard a o lin g an o 'zlash m a birliklar b ila n b o y ib boradi. J a rg o n g a xos le k se m a la r te z —tez y a n g ilari b ilan alm ashib tu rad i. J a rg o n la r o ch iq va y o p iq tu rg a b o 'lin ad i. A gar sotsial g u ru h o 'z x a tti — h a ra k a ti, q a ra sh la ri va m a q sad in i y ash irish u c h u n jarg o n ish latsa, b u n d a y ja rg o n la r y o p iq ja rg o n deyiladi. B unga o 'g 'rilar, m a h b u sla r va b e z o rila rn in g ja rg o n la ri m isol b o 'la d i. Ayrim soha v a k illa ri va so h a g u ru h la ri n u tq iy tejam k o rlik u c h u n , b a'zan o'zlarini a jra tib k o 'rs a tis h u c h u n ja rg o n q o 'llay d ilar. A d ab iy tilg a ja rg o n la r b a d iiy a d a b iy o t orq ali kirib boradi. J a rg o n la rn in g k elib ch iq ish i, q o 'llan ilish i, tu rla ri k ab i m asalalar s o tsio lin g v istik a n in g o 'rg a n is h m anbaidir. « N u tq m ad aniyati» fani a d a b iy tilg a jarg o n la rn in g kirib k e lish ig a y l q o ’y m aslik u c h u n k u ra sh olib boradi. A rgo (fransuz. argot) ayrim pro fessio n al y o k i sotsial g u ru h n in g o 'z ig a x o s tilidir. A rgo b ir n e c h a til u n su rla rid a n ib o rat qo rish iq va k o 'p h o llard a, b o sh q a la rg a tu sh u n a rsiz n u tq tu rid a n am oyon bo'ladi. A rg o tili o 'z g ra m m a tik a sig a e g a em as. U n d a u m u m x alq tili g ra m m a tik a sig a tay an ilad i. A rgo n u tq d a ikki m a q sa d n in g biri u c h u n q o 'lla n ila d i: l)k o m m u n ik a tsiy a p re d m e tin i sir tutish; 2)o'zini b o s h q a la rd a n a jra tib k o 'rsatish . M isollar: l.B izga ziyofat m a lh u z em as. N e 'm a ti ja n n a tn i keltir (H am za.) M alh u z em a s — o 'y la n g a n em as, n e 'm a ti ja n n a t — yor, m a h b u b a . 2.Tanzil d en g , taqsir.(H am za.) T anzil — foyda. 3-Tavajjuh ay lan g . S h o v aq q u ' qiling. A rg o lar ham ja rg o n la r kab i so 'z la sh u v n u tq id a va b ad iiy a d a b iy o td a sotsial — ram ziy vazifa b a ja rish u c h u n ishlatiladi. 145 IFODAVIYLIK V A USLUBIY XOSLANGANLIK JIH A TID A N O 'Z B E K TILI LEKSIKASI Ifodaviylik jih a td a n o 'z b e k tili lek sik asi Til n a fa q a t a x b o ro t u zatish vazifasini, balki, sh u bilan b irg alik d a, a x b o ro t u z a tu v c h in in g a x b o ro tg a h issiy m u n o sa b a tin i ham ifodalaydi. L isoniy tiz im d a b u hissiy m u n o sa b a tn i tash u v ch i turli vo sitalar m ayjud. U lard an biri leksem alard ir. A na s h u jih a td a n o 'z b e k tili le k se m a la ri b o 'y o q s iz v a b o 'y o q d o r q a tla m g a b o 'lin ad i. B o 'y o q siz le k s ik a . O 'z b e k tili lu g 'a t ta rk ib id a g i lek se m a la rn in g k o 'p c h ilig i so 'z lo v c h in in g h issiy m u n o sa b a tin i ifo d alo v ch i b o 'y o q d a n xoli b o 'la d i. B u n d a y b irlik la r b o 'y o q siz le k se m a la rd ir. M asalan , [bor], [yo'q], [k atta], [m azali], [daryo], [urm oq], [chiroyli], [tez], [husn] kabi le k se m a la r b o rliq h o d isa la rin i b o rich a a k s e ttira d i va u n g a so 'z lo v c h in in g m u n o s a b a tin i ifo d alam ay d i. B o sh q ach a ay tg a n d a , b o 'y o q siz le k s e m a la rn in g k ish i h issiy m u n o sa b a tin i ifo d alo v ch i ifoda sem alari n o l d a ra ja d a b o 'la d i. B iroq b u le k se m a la rn in g b yoqsizligi nisbiy, y a 'n i faqat liso n d ad ir. N u tq d a h a r q a n d a y b o 'y o q siz le k se m a ham b o 'y o q kasb etishi m u m k in . M a sa la n , k a tta le k se m a sin in g liso n iy m o h iy ati — sem em asi b o 'y o q siz d ir. B iroq u n u tq d a b o sh q a n o lu g 'a v iy tajallilar b ilan q o rish ib , b o 'y o q k asb e tad i. D engiz k —a —tta e d i g ap id a fo n etik tajalli ta 's irid a [k atta] le k se m a si b o 'y o q d o r n u tq iy b irlikka ay lan g an . B o 'y o q d o r le k s ik a . B u n d a y le k se m a la rn in g kishi hissiy m u n o sa b a tin i ifo d alo v ch i ifoda sem alari b o 'rtib turadi: [ulkan], [badnafs], [q iltiriq ], [oniy], [tashrif], [oraz], [yovqur], [m ahliqo], [b ad b ash ara] va h. B o 'y o q d o r le k s e m a la rn in g ifodaviyligi ijobiy y o k i sa lb iy b o 'lish i m u m k in . S h u n g a k o 'ra b o 'y o q d o r le k se m a la r ijobiy b o 'y o q d o r lek se m a la r v a sa lb iy b o 'y o q d o r le k se m a la rg a b o 'lin a d i. Ijobiy b o 'y o q d o r le k se m a la r so 'zlo v ch in in g b o rliq h o d isalarig a ijobiy m u n o sa b a tin i ifo d alay d i va u la r se m e m a la rid a teg ish li ifoda sem alari ijo b iy b o 'la d i. M isollar: l.O n a m d e g a n im d a , o q so ch , ja fo k ash M u n is v a m e h rib o n c h e h ra n g n am oyon. (G ‘.F‘ulom .) 2. U h am ish a k u lib , jilm ay ib tu ra d ig a n m e h rib o n c h e h ra n i k o ‘rm adi.(M .Ism .) 3 .0 r a z in y o p q o c h , k o 'z im d a n so c h ilu r h a r lahza yosh. (N avoiy.) Salbiy b o 'y o q d o r le k se m a la r b o rliq h o d isalarig a so 'z lo v c h in in g salb iy m u n o sa b a tin i ifo d a la y d i va u la r se m em alarid a salb iy m u n o sa b a tn i ifo d alo v ch i se m a la r b o 'rtib turadi. M isollar: 1. S o 'n g ra y ak k am — d u k k a m iflos tish larin i y a sh irg a n o g 'z in i k a tta o c h ib esn ad i, 146 g o 'y o u n in g b u tu n b a d b u m s h yu zin i o g 'iz q o p la d i (O ybek.) 2. U bir k o 'n g li b o rib , m u tta h a rn q o z in in g tu m sh u g 'ig a tushirgisi, yo iflos b a sh a ra sig a tu p u rg is i keld i. (M .Ism.) Ijobiy b o 'y o q d o r le k se m a la r n u tq d a salb iy b o 'y o q d o r leksem a o 'rn id a v o q e la n ish i m u m k in . l.Jam o lin g izn i (basharangizni m a'n o sid a) b o s h q a k o 'rm ay ! 2. Rosa x u rsan d q ild in g iz (xafa q ild in g iz m a'n o sid a.) L e k se m a la rn in g ijobiy va salbiy b o 'y o g 'in i ijo b iy va salbiy m a 'n o d a n fa rq lash k e ra k . M asalan , [yaxshi] lek sem asi ijobiy m a 'n o g a ega, am m o u n in g ifo d a se m asi b o 'y o q d o rlik n i k o 'rsa tm a y d i, y a 'n i u b o 'y o q siz d ir. [x u n u k ] sa lb iy m a 'n o g a eg a b o 'y o q siz leksem adir. U slq b iy x o sla n g a n lik jih a tid a n .p ‘z b e k _Uii le ksikasi L ek se m a la r n u tq u slu b la rig a m u n o sab atig a k o ’ra u slu b iy b etaraf va u s lu b iy x o sla n g a n tu rla rg a ajraladi. U slu b iy b e ta ra f le k s ik a . U slubiy b eta ra f le k se m a la r b arch a u s lu b la rd a b ird e k va b ab —b a ra v a r ish latilav erad i v a u la rn in g ifoda s e m a la rid a u s lu b g a m u n o s a b a t «uslubiy betaraf» d e b beriladi. B u n d a y le k s e m a la rg a m isollar: [kel], [bor], [o't], [ket], [kitob], [qalam ], [stol], [m ashina], [oq], [qora], [tez], [sovuq], [faqat], [lekin] v a h. L ekin u la r n u tq d a k o 'c h m a m a'n o lard a ish la tilg a n d a , bu m a 'n o la ri b ila n ay rim u s lu b g a x oslanib qoladi. M asalan, [sovuq] le k se m a si « x u n u k » m a 'n o s id a (sovuq rangli) fa q a t so 'z la sh u v yoki b a d iiy u s lu b g a xosdir. U slu b iy x o s la n g a n le k s ik a . U slubiy x o sla n g a n le k sik a n i u c h g a b o 'lis h m u m k in : a) k ito b iy lek sik a; b) bad iiy leksika; v) so 'zlash u v leksikasi. Ilm iy, rasm iy v a p u b litsistik lek sik a g a m an su b b irlik lar u m u m lash tirilib , k ito b iy le k sik a d e b yuritiladi. ilm iy le k s ik a g a o id birliklar: [integral], [m eridian], [tangens], [olm osh], [b o 'lish ], [k o 'p ay tirish ]; rasm iy le k s ik a g a o id birliklar: [bayonnom a], [buyruq], [farm on], [q o 'm ita], [sessiya], [tashkilot]; p u b litsistik le k s ik a g a oid birliklar: [jangovar], [m afkura], [ilg'or], [ittifoq], [jahon], [afkor]. B u n d a y le k se m a la rn in g u slu b g a xoslikni k o 'rsa tu v c h i ifoda sem asi «ilm iy n u tq q a xos», «rasm iy n u tq q a xos», « p u b litsistik n u tq q a xos» d e b b e lg ila n a d i. B adiiy le k sik a g a ifo d a sem alari sirasida «badiiy n u tq q a xos» sem asi m av ju d , b a d iiy n u tq q a xos, b adiiylik b o 'y o g 'ig a e g a b o 'lg a n le k sik b irlik la r kiradi: M e h n a t b ila n to p ad i iqbol. (YO.Mirzo.) U ning o d o b id a, u n in g x u lq id a , in so n iy kam o lo t m avjud, b arq aro r. (U.) 147 T ab iatan serzav q va h a r n a rsa g a q iz iq u v c h i b o 'lg a n S odiq u c h u n har h u n a r zavq b ax sh etar, k o 'n g lin i k o 'ta ra r, s o g 'lig 'in i saq lard i. (SH.) K u n d an k u n g a y a sh n a m o q d a k o 'rk in g , jam o lin g . (G ‘ayratiy.) B ah o rn in g fikri b u lu t b o sg a n o s m o n d a y q o ro n g 'ila s h d i — yu, k o 'z o ld in i tu m a n c h u lg 'a d i. (SH.R.) Y axshi q o lin g , se v g a n y u rtu diyorim . (Ham za.). B adiiy n u tq d a ilm iy, rasm iy, p u b litsistik va so 'z la sh u v u slubiga xos birlik lar ham b em alo l ish latilav erad i. S o 'zlash u v le k sik a sig a o d d iy so 'z la sh u v n u tq ig a xos, erkin m u o m alad a q o 'lla n ila d ig a n , a d a b iy til u c h u n m e 'y o r b o 'lm a g a n le k se m a la r kiradi: k e tv o rg an , p o ’rim , q itd ay , m u llajirin g kabi. M isollar: O 'y la b k o 'rsam , sa rk o tib o d a m g a s h u n d a n b o p s o v g 'a y o 'q ek an . R u c h k a n in g p o sh sh a x o n i, p e ro si o ltin d a n . (N.Safarov) S h o m a h d iy e v n in g -q ilig 'i m a'lu m : ja h li ch iq ib b ir sa n n a b k etsa, u n in g c h a k a g in i bosish aso v tu y a n i c h o 'k tiris h d e k m ash aq q at. (A .M uhiddin.) Q izlarin g izn i jirkiysiz, so 'k asiz... X o 'sh , n im a u ch u n T o 'lan i y u m sh o q p a x ta g a o 'ra b p ap alay siz?! (M ,Ism.) Jilla q u rsa ju v o ld iz b ilan q a ra sh a y dedim .(O -) E n a n g b e sh —o 'n ta n g a p u l so 'ra b y u b o rd i. B o'lsa, ch iq a rib ber, b o y o q ish la r c h a y n a b tursin. (O.) M aza qilib k a rto sh k a n i tu sh irib tu rsa n g ... (Sayyor.) S o 'zlash u v le k sik a sig a k ira d ig a n le k se m a la rn in g te g ish li ifoda sem asi « so 'zlash u v n u tq ig a xos» d e b y u ritilad i. L ek sem alarn in g u slu b iy x o sla n g a n lig i u la rn in g b o sh q a bir u slu b d a q lla n m aslig id an d a lo la t b erm ay d i. M asalan , so 'zlash u v u slu b i erk in u slu b sa n a la d i va u n d a b o s h q a u slu b u n su rla rin i bem alol ish latish m um kin. A m m o le k se m a la rn i m a 'lu m b ir u slu b d a q o 'llash n u tq m e 'y o rla rig a m uvofiq b o 'lis h i lozim . F razeo lo g iy a va fra z e o lo g izm . F ra zeo lo g iy a (gr. p h r a s i s - i f o d a va lo g o s —ta lim ot) a tam asi ik k i m a 'n o d a ish latilad i. l)til frazeologik ta rk ib in i o ’rg an u v ch i tilsh u n o slik sohasi; 2 )sh u tilning frazeologizm lari m ajm ui. F razeo lo g iy an in g o 'rg a n is h p re d m e ti fra zeo lo g izm lam in g tab iati va zotiy x u su siy atlari h am d a u la rn in g n u tq d a am al qilish qo n u n iy atlarid ir. Frazeologizm lar til h o d isasi sifa tid a liso n v a n u tq q a d ax ld o r b irlik lard ir. B irdan o rtiq m u sta q il le k se m a k o 'rin ish in in g b irik u v id an tash k il topib, obrazli m a'n o v iy ta b ia tg a e g a b o 'lg a n liso n iy birlik frazeologizm deyiladi: te p a so ch i tik k a b o 'ld i, sirkasi su v k o 'tarm ay d i, o 'ta k a si yorildi, d o 'p p is i y arim ta, ik k i g a p n in g birida, b o sh g a k o 'ta rm o q v a boshqa. 148 F razeo lo g izm lar ibora, frazeo lo g ik birlik, frazeo lo g ik birik m a a ta m a la ri b ilan ham yuritiladi. F razeo lo g iy a le k sik o lo g iy a b o 'lim in in g tark ib iy qism idir. F razeo lo g izm lar tash k il e tu v c h ila rg a k o 'ra q o 'sh m a leksem alar, so 'z b irik m asi va g a p la rg a o 'x sh a y d i. Biroq u la r k o 'p ro q q o 'sh m a le k se m a la r kab i til ja m iy a ti o n g id a tay y o r va b a rq a ro r holda y ash ay d i. B o sh q ach a a y tg a n d a , frazeologizm lar liso n d a b a rc h a lisoniy b irlik la rg a xos b o 'lg a n u m u m iy lik ta b ia tig a e g a b o 'la d i va n u tq d a x u su siy lik sifatid a n am o y o n b o 'lad i. F razeo lo g izm lar lu g 'a v iy b irlik b o 'lg a n lig id a n u n u tq jaray o n id a g a p la r ta rk ib id a b ir m u sta q il s o 'z k a b i h a ra k a t q ila d i— b ir g ap b o 'Ia g i y o k i k e n g a y tiru v c h i sifatid a keladi: l.M a d a m in b o 'y n ig a q o 'y ilg a n a y b n o m a d a n tam o m h o v u rid an tu sh d i. (Parda T ursun). 2.S tol y o n ig a k e lg u n c h a u n in g b oshi ay lan ib k e td i (Saida Z ununova). S .Q osh q o 'y a m a n d e b k o 'z c h iq a ra d ig a n b u n d a y h o d isalar hali ham o n d a — s o n d a r y b erib tu rib d i.(« z b e k isto n adab iy o ti» va san'ati. 4.K avushini to 'g 'rila b q o 'y is h k e ra k .( A s.M uxtor.). 1 — va 2 — g a p la rd a frazeo lo g izm lar g a p m arkazi — k esim m av qeyida, 3 —g a p d a so 'z k e n g a y tiru v c h isi an iq lo v ch i v a 4 — g a p d a b u tu n b ir eg asiz g ap v azifasid a k elg an . F razeo lo g izm lar ta sh q i k o 'rin ish i jih a tid a n s o 'z b irik m asi va g ap k o 'rin is h id a b o 'la d i. S o 'z b irik m asi k o 'rin ish id a g i frazeologizm lar: k o 'n g li b o 's h , e n k a — tin k a sin i c h iq arm o q , jig 'ig a teg m o q , bel b o g 'la m o q , k ir izlam oq, te risig a sig 'm a y k e tm o q v a h. G ap tipidagi frazeo lo g izm lar «gap k en g ay tiru v ch isi+ k esim » q o lip i m ahsulidir: ista ra si issiq, ichi qo ra, lab i — labiga teg m ay d i, k o 'n g li o chiq, tarvuzi q o 'ltig 'id a n tu sh m o q , k a p a la g i u c h ib k e td i, p o ’k o n id a n yel o 'tm a g a n , te p a so ch i tik k a b o 'lm o q va h. A yrim le k sik b irlik lar fra zeo lo g izm lam in g ta d rijiy taraq q iy o ti m ah su lid ir: d ard isar, to sh b a g 'ir, b o sh o g 'riq . D em ak, le k se m a la r hosil b o 'lis h m a n b a la rid a n b iri frazeologizm lardir. F razeologizm lar, aso san , b elg i va h a ra k a t ifodalaydi. D em ak, u la r g ra m m a tik jih a td a n b e lg i va h a ra k a t b ild iru v ch i so 'z tu rk u m la rig a m an su b d ir. F e 'l tu rk u m ig a m a n su b frazeologizm lar: M e 'd a sig a tegm oq, y a x sh i k o 'rm o q , h o ld a n to y m o q , sab г ko sasi to 'lm o q , te p a sochi tikka b o 'lm o q , o g 'z ig a ta lq o n solm oq, p o d a d a n o ld in c h a n g chiq arm o q . Sifat tu rk u m ig a m a n su b frazeologizm lar: k o 'n g li b o 'sh , rangi so v u q , y u ra g i toza, avzoyi bejo, dili siyoh, kayfi b u zu q . R avish tu rk u m ig a m a n su b frazeologizm lar: ip id a n — ig n asig ach a, ik k i d u n y o d a ham , m irid an — sirigacha, h a —h u d e g u n c h a . S o 'z — g a p la rg a m a n su b frazeologizm lar: tu rg a n g ap , sh u n g a q aram ay , k a tta gap. 149 F ra z e o lo g iz m la r tilsh u n o slig im iz d a m u a y y a n s o 'z tu rk u m la ri b o 'y ic h a ta sn if q ilin m a g a n v a g ram m atik x u su siy a tla ri y e ta rli d a ra ja d a o 'rg a n ilm a g a n . F ra z e o lo g iz m la r le k sik birlik lar k a b i iste'm o l c h a s to ta s i n u q tai n a zarid an h a m tasn if q ilin ad i. B unga k o 'ra u m u m iste'm o l frazeo lo g izm lari (h o ld an to y m o q , sh u n g a q a ra m a y , ro 'y o b g a ch iq m o q ) v a q o 'lla n ilish i c h e g a ra la n g a n frazeo lo g izm lar farqlanadi. Q o 'lla n ilish i c h e g a ra la n g a n frazeologizm lar q o 'lla n ilis h davri (e sk irg an v a z am o n d o sh ) va doirasi (dialektal, ilmiy, b ad iiy so 'zlash u v ) b ila n h a m m a 'lu m bir tafo v u tlarg a ega. E sk irg a n frazeologizm lar: alifni k a lta k d e m o q , aliflay lo n i bir c h o 'q is h d a q o c h ira d ig a n , d a stin aliflom qilib, k a llasin i ham qilib, y e n g silk itm o q , D ia le k ta l frazeologizm lar: a la g 'd a b o 'lm o q (xavotir olm oq) k o 'n g li to b ta s h la d i (ezildi), h a la k b o 'lm o q (ovora b o 'lm o q ), q u m o rtq isi q u rid i (intiq b o 'lm o q ) Ilm iy frazeologizm lar: n azar tash lam o q , k o 'z g a tash lan m o q , c h a m b a rc h a s b o g 'la n m o q , to 'g 'r i k elm oq, im k o n iy a tla r d oirasi, q u la y qurshov. B adiiy frazeologizm lar: sab r —ko sasi to 'lm o q , o g 'z in in g tanobi q o c h m o q , o g 'z id a n b o d i kirib, sh o d i ch iq m o q , q ild a n q iy iq a x tarm o q , six h a m k u y m a sin , k a b o b ham , b o sh id a y o n g 'o q c h a q m o q . S o 'z la sh u v n u tq i frazeologizm lari: arp a sin i x o m o 'rm o q , y e rg a u rm o q , y u ra g i q o n , k o 'z i tor, k o 'z i o ch, b o sh i ochiq. F ra z e o lo g iz m la m in g a k sariy ati b a d iiy va so 'z la sh u v n u tq ig a xosdir. F ra z e o lo g iz m la m in g sem ^ p tik stfu k tu ra sj F ra z e o lo g iz m la r ik k i y o q la m a lisoniy b irlik b o 'lib , sh a k l va m az m u n n in g d ia le k tik b irlig id an iborat. F ra z e o lo g iz m la m in g sh a k liy to m o n in i s o 'z la r (lek sem alar em as) tash k il qiladi. U larn in g m a zm u n iy to m o n i fra z e o lo g ik m a'n o d ir. F razeo lo g ik m a 'n o o 'ta m u ra k k a b tab ia tli b o 'lib , le k s e m a la rd a b o 'lg a n i kab i u la rn in g ay rim lari d e n o ta tiv tab ia tli b o 'lsa , b o sh q a la ri g ra m m a tik m a 'n o g a e g a , xolos. M asalan, m u sta q il s o 'z tu rk u m la rig a k iru v ch i frazeologizm lar: (b u rg a g a a c h c h iq qilib, k o 'r p a g a o 't q o 'y m o q , tarvuzi q o 'ltig 'id a n tu sh m o q , k o 'n g li b o 's h , h a sh —p a sh d e g u n c h a ) d e n o ta tiv m a 'n o g a e g a b o 'lsa , tu rg a n g a p , s h u n g a q a ra m a y kab i n o m u staq il frazeo lo g izm lar faq at g ra m m a tik vazifa b ajarad i. O d a td a , fra z e o lo g izm la m in g m a'n o si b ir le k se m a m a 'n o sig a te n g d e y ila d i. B iroq h y ech q a c h o n u la r te n g em as. C h u n k i 150 frazelogizm va le k se m a m a'n o si te n g b o ‘Isa edi, u n d a frazeologizm o rtiq c h a b o 'lib q o la r edi. M isol sifatida [yoqasini ushlam oq) frazeologizm i b ilan [h ay ro n b o 'lm o q ] lek sem asin in g m a n o la rin i q iy o slab k o 'ra y lik . M a z k u r frazeologizm « k u tilm agan, tu sh u n ib b o 'lm a y d ig a n n a rsa y o k i h o d isa d a n o 'ta d a rajad a ta'sirlanib, ta a jju b lan m o q » b o 'lsa , [liayron b o 'lm o q ] leksem asi « k u tilm agan, tu sh u n ib b o 'lm a y d ig a n n arsa y o k i h o d isa d a n ta'sirlanm oq» sem e m a sig a eg a. H ar ik k a la m a 'n o d a ham kishi ichki ru h iy holati (d en o tat) ak s e tg a n . B iroq frazeologizm m a'n o sid a « o 'ta darajada» va «s zlashuv u slu b ig a xos», «b yoqdor» sem alarig a eg alig i bilan « h ayron b o 'lm o q » lek se m a sid a n farqlanadi. D em ak, frazeo lo g izm lard a, k o 'p in c h a , ifoda sem alarid a obrazlilik, b o 'y o q d o rlik b o 'rtib tu ra d i. U m u m an o lg an d a, frazeologik m a ’no to rro q v a m u a y y a n ro q , le k se m a m a'n o si esa u n g a n isb atan k en g ro q va m av h u m ro q b o 'la d i. M asalan , [hayron b o 'lm o q ] lek sem asi u m u m u slu b iy va b o 'y o q siz d ir. S h u n in g o 'ziy o q u n in g b arch a u slu b la rd a q o 'lla n is h im k o n ig a eg alig in i va u n i o so n g in a turli «b yoqlar» b ilan ish latish m u m k in lig in i k o 'rsatad i. K o 'rin ad ik i, frazeo lo g izm va le k se m a la m i b ir n a rsa yoki h o d isan i a ta sh sa —d a , (atash sem em alari b ir xil b o 'ls a —da), ifoda b o 'y o q la ri b ila n k e sk in farq lan ib tu rad i (ya'ni ifoda sem alari tu rlich ad ir). F razeo lo g izm lar b ird a n o rtiq s o 'z d a n tash k il to p ad i. Biroq u la m in g m a'n o si ta sh k il e tu v c h i m a'n o la rin in g o d d iy y ig 'in d isi em as. M asalan , [q o 'y n ig a q o 'l solm oq] frazeologizm ining m a'n o si [qo'yin], [qo'l], [solm oq] le k se m a la ri m a'n o la ri sin tezi y o k i q o 'sh ilu v ch i em as. F razeo lo g izm lar m a ’n o si tash k il etu v c h i so 'zlar to 'la yoki q ism an k o 'c h m a m a 'n o d a ish latilish i n atija sid a hosil b o 'lad i. M asalan, b iro v n in g fikrini b ilish g a urinish h a rak ati u n in g q o 'y n in i titkilab, nim asi b o rlig in i b ilish g a intilish x ara k a tig a o 'x sh ay d i. N atijada, q o 'y n ig a q o 'l so lm o q e rk in b irik m a si o 'z id a n a n g lash ilg an m azm u n g a o 'x sh a sh b o 'lg a n b o sh q a b ir m a zm u n n i ifodalashga ixtisoslashadi va q u rilm a frazeo lo g izm g a ay lan ad i. Yoki kishi q o 'ltiq la b k e ta y o tg a n tarvuzini tu sh irib y u b o rsa, q a n d a y ah v o lg a tu sh ad i? Biror n a rsad an ru h iy tu s h k u n lik k a tu s h g a n o d a m n in g h o la ti sh u n g a m o n a n d d ir va n a tija d a e rk in b irik m a frazeologizm m o h iy atig a eg a b o 'lad i. Bu esa frazeo lo g ik m a 'n o n in g m an tiq iy lig id an d a lo lat beradi. F razeologizm ta rtib id a g i ay rim so 'z n in g k o 'c h m a m a'n o d a, b o sh q a la rin in g o 'z m a 'n o sid a q o 'lla n ilish i n atijasid a ham v u ju d g a kelish i m um kin. M asalan , aq lin i y em oq, k o 'zin i b o 'y am o q , k o 'zi — k o 'z ig a tu sh d i, o g 'z i q u lo g 'id a frazeologizm larida aql, ko'z, o g 'iz so 'z la ri o 'z m a 'n o sid a y em o q , b o 'y a m o q , tu sh m o q , q u lo g 'id a so'zlari k o 'c h m a m a ’n o d ad ir. 151 Ba'zan h a ra k a t — h o la tn in g n atija sin i ifodalovchi q u rilm alar frazeologizm ga a y la n a d i. M asalan , k ish i afsu slan ish i n atijasid a b a rm o g 'in i tish lab q o lish i m um kin. S h u n in g u c h u n b a rm o g 'in i tishlab q o lm o q q u rilm asi fra zeo lo g ik q iy m a t k asb e tg a n . T ishni —tish g a q o 'y m o q , te p a sochi tik k a b o 'lm o q , la b ig a u c h u q to sh m o q iboralari ham sh u la r ju m lasid an d ir. Ayrim frazeo lo g izm lar tu rli d in iy aq id alar, tu sh u n c h a la r, rivoyatlar aso sid a ham sh a k lla n a d i: 1.U n in g erig a m en in g ko'zim te k k a n em ish (I.Rahim.) 2 .H am m an i q o 'y ib , sizning so ld at o 'g 'lin g iz g a te g a m a n d e b k o 'z im u c h ib turibdim i? (M .M uham edov). 3. « Jab rd iy d a» n in g ham , g u v o h la rin in g ham d u m i x u rju n d a g ap la ri > s h u n d a y savollar b e rilish in i ta la b e tard i. (M. Ismoiliy) F razeologizm lar, aso sa n , b ir m a ’nolidir. A m m o p o lisem an tik lik frazeologizm larda h a m u c h ra b tu ra d i. M asalan, aq li y etad i frazeologizm i «idrok q ilm oq», « ish o n ch h o sil qilm oq» m a'n o sig a b o 'y n ig a q o 'y m o q ib o rasi 3 ta — «aybni b iro v g a t nkam oq» «isbotlab e'tiro f q ild irm o q » , «biror ish n i b ajarish n i birovning zim m asiga y u k lam o q » m a 'n o la rig a , q o 'lg a o lm o q iborasi esa 4 ta — «o 'z ixtiyoriga tk azm o q » , « q q q isd a n h u ju m qilib b osib olm oq», «qam ash m aq sa d id a tu tm o q » , «biror y o 'l b ilan o ’z x o hishiga b o 'y s u n a d ig a n qilm oq» m a 'n o la rig a ega. F razeologik p o lise m iy a d a b a rc h a m a 'n o la r k o 'c h m a b o 'lg a n lig i bois, ularn i bo sh v a h o sila m a 'n o la rg a a jra tish qiyin. F razeologizm larda s e m a n tik m u n o sa b a tla r. L ek sik ad a b o 'lg a n i k ab i frazeologiyada h a m liso n iy — se m a n tik m u n o sa b a tla r am al qiladi. F razeologik______ s in o n im iy a . M a'n o d o sh lik hodisasi frazeologizm larda h am am a l q ilad i. F razeo lo g izm larn in g m a 'n o d o sh lik p arad ig m asid a birlik lar ifo d a se m a la ri d a rajasig a k o 'ra farqlanadi: yaxshi k o 'rm o q —k o 'n g il b e rm o q , y e r b ilan yak so n q ilm o q — kulini k o 'k k a sovurm oq, ip id a n ig n a sig a c h a , m irid an sirigacha, q ilid an q u y ru g 'ig a c h a v a h. M a 'n o d o s h frazeo lo g izm larn in g a tash sem alari bir xil b o 'lad i. M asalan , ip id a n ig n a sig a —m irid an sirigacha, q ilid an t q u y ru g 'ig a c h a kab i ib o ra la rid a « b u tu n tafsilo tlari bilan » a ta sh sem asi um um iydir. A m m o u la r u slu b iy x o sla n g a n lik va b o 'y o q d o rlik > darajasini ifodalovchi se m alari b ilan farq lan ad i. Sinonim frazeo lo g izm larn i fra z e o lo g ik v a ria n tla rd an farqlash lozim. Sinonim ib o ra la rid a ay n i b ir s o 'z b ir xil b o 'lish i m um kin. Lekin q o lg an so 'zlar sin o n im le k se m a la rn in g k o 'rin ish la ri b o 'lm a slig i lozim. Jo n in i h o v u ch lab va y u ra g in i h o v u c h la b ib o ralarid a b ir xil so 'z m ayjud. A m m o jo n va y u ra k so 'z la ri sin o n im le k se m a la r k o 'rin ish i em as. K o'ngliga tu g m o q v a y u ra g ig a tu g m o q iboralari frazeologik variantlardir. 152 F ra z e o lo g ik a n to n im iv a . Zid m a'n o li an to n im la r bir — biriga te sk a ri tu s h u n c h a la rn i ifodalaydi. M isollar: k o 'n g li jo y ig a tu sh d i — y u ra g ig a g 'u lg 'u la tu sh d i, q o n i q a y n a d i— o g 'z i q u lo g 'ig a yetdi. F razeo lo g ik o m o n im iy a . F razeo lo g izm lar om onim ik m u n o sa b a td a h a m b o 'lish i m um kin. M isollar: s o 'z b e rm o q I, so 'z b e rm o q ll, b o s h g a k o 'ta rm o q l, b o sh g a k o 'ta rm o q II, q o 'lg a k o ’ta rm o q l, q o 'lg a k o 'ta rm o q ll. F razeo lo g izm lard ag i d a ra jalan ish , g iponim iya, funksionim iya, iy erarx io n im iy a k ab i s e m a n tik m u n o sa b a tla r o 'z ta d q iq o tlarin i k u tm o q d a . LEKSIKOGRAFIYA T ilsh u n o slik n in g lu g ‘a t tu zish m asalalarini ilm iy ta d q iq qiluvchi v a lu g ‘a t tu zish b ilan s h u g ’u llan u v ch i so h asi lek sik o g rafiy a (g r.lex ik o s —s o ’z, s o 'z g a oid va g ra p h o — yozam an) y o k i lu g 'a tc h ilik d ey ilad i. M a q sa d va v azifalariga k o ’ra lek sik o g rafiy a ik k ig a b o 'lin ad i: a) ilm iy le k sik o g rafiy a lu g ’a tc h ilik n in g nazariy m asalalari bilan sh u g 'u lla n sa ; b) a m aliy lek sik o g rafiy a b ev o sita lu g ‘a t tu z ish ishlari bilan m a s h g 'u l b o 'la d i. L ek sik o g rafiy a m u h im ijtim oiy vazifalarni b ajarad i. B ular q u y id a g ila rd a k o 'z g a tash lan ad i: 1) o n a tilin i v a b o sh q a tilla m i o 'rg a tis h g a xizm at qiladi; 2 ) o n a tilin i tasv irlash va m e ’y o rlash tirish vazifasini o 'tay d i; 3) tillararo m u n o sa b a tla rn i ta'm inlaydi; 4) til le k sik a sin i ilm iy te k sh ira d i v a talq in qiladi; L u g 'atlar, a w a lo , m aq sad i v a m o 'ljalig a k o 'ra ik k ig a b o 'lin a d i: 1) u m u m iy lu g 'a tla r; 2 ) m a x su s lu g 'a tla r. U m u m iy lu g 'a tla r k e n g o 'q u v c h ila r om m asiga, m a x su s lu g 'a tla r esa to r d o ira d a g i k ish ilar — a lo h id a so h a m u tax assislarig a m o 'lja lla n g a n b o 'lad i. H a r ik k a la tu r lu g 'a tla r ham o 'z o 'm id a y an a ik k ig a b o 'lin a d i: 1) e n s ik lo p e d ik lu g 'a tla r; 2 ) filo lo g ik lu g 'a tla r. D em ak , lu g 'a tla rn i u m u m iy e n sik lo p e d ik lu g 'a tla r v a m ax su s e n s e k lo p e d ik lu g 'a tla r, u m u m iy filologik lu g 'a tla r va m ax su s filologik lu g 'a tla rg a b o 'lib o 'rg a n is h m a q sa d g a m uvofiq va o 'n g 'a y d ir. U m u m iy e n sik lo p e d ik lu g 'a tla r (UEL). M a'lu m k i, UEL alfavit ta rtib id a b o 'lib , u la rd a so 'z la r em as, b alk i shu s o 'z la rd a n a n g la sh ilg a n tu s h u n c h a la r u c h u n aso s b o 'lg a n narsalar, tarix iy v o q ealar, ta b iiy va 153 ijtim oiy h o d isalar, sh ax slar, g eo g rafik n o m lar h a q id a m a'Iu m o t b e rilad i v a lu g 'a t m a q o la la ri lu g 'a td a g i tavsif lu g 'a t m a q o la si d ey ilad i lu g ‘a t y o z ilg a n tilni tu sh u n u v c h i k e n g o 'q u v c h ila r o m m asig a m o 'lja lla n g a n b o 'la d i. « z b e k isto n m illiy e n se k lo p e d iy a si» an a s h u n d a y lu g 'a tla rd a n biridir. U n d a s h u n d a y d ey ilad i: O 'zM E (O 'z b e k isto n M illiy e n sek lo p ed iy asi) u n iv ersal e n se k lo p e d iy a b o 'lg a n lig i u c h u n fan —te x n ik a va m a d a n iy a tn in g b a rc h a so h alarig a oid m a ’lu m o tla r m u x ta sa r ta rz d a ifo d alan ib , u insoniyat siv ilizatsiy asin in g m u h im y u tu q la ri h a q id a g i b ilim la r m a jm u id a n ib o ratd ir. P re z id e n t I.K arim ov O 'zM E g a y o z g a n so 'z b o s h is id a u h a q d a « E n se k lo p e d iy a m iz o 'z in in g ilm iy jih a td a n c h u q u r, a y n i v aq td a o m m ab o p lig i b ilan k e n g k ito b x o n lar o rasid a obr — e ’tib o r topib, ja h o n n in g n u fu zli q o m u slari q a to rid a n m u n o sib o 'rin o lish ig a ish o n c h im kom il» d eb, u n in g fu n k siy asin i a lo h id a ta 'k id la d i. M ax su s e n s e k lo p e d ik lu g 'a tla r (MEL). F an —te x n ik a , s a n 'a t va m a d a n iy a tn in g m a 'lu m b ir so h a sig a oid tu s h u n c h a la rn i sh u soha q iziq u v ch ilari v a m u tax assislari u c h u n m o 'lja lla b tavsiflaydi. B unday lu g 'a tla r sifa tid a so h a e n sik lo p e d ik lu g 'a tla ri — « M ed itsin a e n sik lo p e d iy a si» , «Fizicheskiy e n s ik lo p e d ic h e s k iy slovar», « L in g v istich esk iy e n sik lo p e d ic h e sk iy slovar» k a b ila rn i m iso l qilib k e ltirish m um kin. U E L lardan farqli rav ish d a M ELlar to r s o h a g a doir tu s h u n c h a la rn i k e n g va b atafsil sh arh lay d i. M a sa la n , ru s tilida y a ra tilg a n « L in g v istich esk iy e n s ik lo p e d ic h e sk iy slo v a r» d a s h u n d a y d ey ilad i: «Bu lu g 'a t tu rli ix tiso slik lard ag i filolog — tils h u n o s la r va ilm iy x o d im la rn in g k e n g do irasig a, sh u n in g d e k , tilsh u n o slik bilan y a q in b o 'lg a n so h a la r — p six o lo g lar, m a n tiq sh u n o sla r, filosoflar, e tn o g ra f v a a d a b iy o tsh u n o sla rg a m o 'lja lla n g a n » . Q u y id a «L in g v istich esk iy e n sik lo p e d ic h e sk iy slo v ar» d an n a m u n a k eltiram iz (B u n d ay lu g 'a t o 'z b e k tilida y aratilm ag an i u c h u n o lin g a n m a q o la n in g tarjim asin i beram iz). «AKKOM ODATSIYA (lat. A c c o m o d a tio — m oslashish) to v u sh la rn in g k o m b in a to r o 'z g a rish la rid a n biri: q o 's h n i u n d o s h va u n lila rn in g q ism an m oslashuvi. A k k o m o d atsiy a s h u n d a y h o d isak i, k e y in g i to v u sh n in g e k sk u rsiy asi (artik u la tsiy a sin in g b o sh lan ish i) o ld in g i to v u sh n in g re k u rsiy a (artik u la tsiy a sin in g tu g ash ig a) m o sla sh a d i (p ro g ressiy a ak k o m ad atsiy a) y o k i o ld in g i to v u sh n in g re k u rsiy a si k e y in g i to v u sh n in g e k sk u rsiy a sig a m o slash ad i. Ayrim tilla rd a u n lin in g u n d o sh g a m oslashishi xosdir, m asalan , m s tilid a a, o, u u n lilari y u m sh o q u n d o sh la rd a n k ey in til o ld i u n lila rig a a y lan ad i (u la rn in g a rtik u la tsiy a si ek sk u rsiy a g a in tilg an ). Q iy o slan g : «m at» — «m yat», «mob>— «m yol», «luk» — «lyuk». B o sh q a tilla rd a esa u n d o s h n in g u n lig a ak k o m o d a tsiy a si k u zatilad i, m asalan , fors tilid a til o ld i u n lisid a n o ld in k e lg a n u n d o sh tan g la y la sh a d i» . (2 2 —bet) 154 K o 'rin ad ik i, m ax su s e n sik lo p e d ik lu g 'a t soha m utaxassislari u c h u n g in a z a ru r b o 'lg a n tu sh u n c h a n i an a sh u soha ilm iy u slubiga xos ifoda bilan tasvirlaydi. U m u m iy filologik lu g 'a tla r b arch a so h a kishilari, k en g fo y d a la n u v c h ila r o m m asig a m o 'lja lla n g a n izohli, imlo, orfoepik, tarjim a lu g 'a tla rd ir. « z b e k tilin in g izohli lu g 'ati» (O'TIL) «R uscha — o 'z b e k c h a lu g 'a t» (RO'L) a n a s h u n d a y lu g 'a tla r sirasiga kiradi. Shu b o isd a n O 'T IL da s h u n d a y deyiladi: «L ug'at k en g o 'q u v ch ilar om m asig a —tilsh u n o slar, o 'rta va o liy m ak tab o 'q u v ch ilari va o 'q itu v c h ila ri, yozuvchilar, ju rn alistlar, g az e ta va n ash riy o t xodim lari va o 'z b e k tilig a q iziq u v ch i b a rc h a k ito b x o n la rg a m o 'ljallan g an .» ( 1 - tom , 5 —bet) Izohli lu g 'a t so 'z n in g m a'n o sin i shu tilda sharhlaydi, izohlaydi va s zni sh u m a 'n o si b ilan n u tq ta rk ib id a beradi. M isollar: BA O IRLA M O Q B aqir —b u q u r ovoz chiqarib q a ttiq qaynam oq. [H am robibi] d a stu rx o n yozdi, b aq irlab q a y n a y o tg a n sam ovarni k eltirib , q o p q o q la b q o 'y d i. R .Fayziy El m ehri. Yoz 1 Y ilning b a h o r b ilan k u z o rasid ag i e n g issiq fasli. Laylak k eld i — y o z b o 'ld i. D a n g a sa n in g ishi bitm as, yoz kelsa ham qishi bitm as. 2 k o 'c h m a U m rn in g e n g g u lla g a n y ax sh i davri. Yozim o'td i, ch iro y in g iz g a to 'q b u q u v n o q k o 'n g il. G ‘ayratiy. K o 'n g li yoz b o 'ld i O rtiq sevinib, b a h ri dili ochildi. N e g ad ir o tash in k o 'n g li y o z b o 'lib k e td i. O '.O 'm a rb e k o v . C haros. U m u m iy izohli lu g 'a td a lu g 'a v iy birlik larn in g b a rc h a — g ram m atik , uslubiy, frazeo lo g ik b irlik lar ta rk ib id a qatnashishi, o m onim ik, q ay si tild a n zla sh g a n lik b elg ila ri k o 'rsatilad i. O 'z b e k tilin in g b u tip d a g i lu g 'a ti b irin ch i m arta 1981 yilda M o sk v a d a n a sh r etildi. «Boy lek sik o g rafik a n ’a n a la m in g davom i sifatid a o 'tg a n a s m in g 50 — 80 — yillari m o b ay n id a o 'z b e k tilsh u n o slig id a e rish ilg a n va o 'z b e k leksikografiyasini tilsh u n o slik n in g te z rivojlanib b o ra y o tg a n m u staq il sohasiga a y la n tirg a n u lk an m u v affaq iy atlari tufayli y u zag a kelgan» (1 —tom , 5 —bet) « O 'z b e k tilin in g izohli L ug'ati» o 'z b e k x alqi tarixi va m a 'n av iy ati ta ra q q iy o tid a u lk a n h o d isa b o 'ld i. « L u g 'atn in g asosiy vazifasi o 'z b e k a d a b iy tilin in g s z bo y lig in i to 'p la sh va tavsiflash b ilan b irga, u n in g m e 'y o rlarin i b e lg ila b berish va m u sta h k am lash d an ham iboratki, u n d a a d a b iy tiln in g imlo, talaffuz, so 'z yasash va ish latish m e'y o rlari tavsiya etildi» (1 —tom , 5 —bet). D em ak, o 'z b e k tilin in g ilk izohli lu g 'a ti z o ldiga q o 'y ilg a n o 'z b e k a d a b iy tilin in g s o 'z b o y lig in i to 'p la s h va tavsiflash h am d a u n in g m e 'y o rlarin i b e lg ila sh d a n ib o ra t tarix iy vazifasini bajardi. Biroq tilsh u n o slik fan in in g rivoji, o 'rg a n is h m a n b aig a y o n d a sh u v om illari va m e to d o lo g iy asin in g ta ra q q iy o ti, ja m iy a t rivojlanishining m uayyan 155 b o sq ich id a ijtim o iy fa n la rg a q o 'y ila d ig a n y an g ic h a ta la b la rn in g y u zag a k elish i ijtim o iy o n g sh a k lla rid a n b o 'lg a n tilning ilm iy talq in id a h am y a n g ic h a q a ra s h la r sh a k lla n ish ig a olib k elad i . L ek sem alarn in g lu g 'a v iy m a 'n o si ta lq in id a lison va n u tq n i izchil farqlash talab i h ar b ir s o 'z g a xos b a rq a ro r liso n iy va o 'tk in c h i n u tq iy jih a tla rn i a jratish n i ta q o z o q ilad i. N u tq iy h o d isalar chek sizlik va rang — b a ra n g lik ta b ia tig a e g a b o 'lg a n lig i bois lek sik o g rafik ta lq in la rn in g o b y e k ti b o 'la o lm aydi. L u g 'a tla r so 'z la rg a xo s b a rq a ro r jih a tla rn ig in a q a m ra b o lish im k o n ig a ega. D em ak, sem asio lo g iy a so h asid a a m a lg a o sh irilg a n izchil sistem av iy ta d q iq o tla r lu g 'a tn i ta rtib la sh tirish d a m u h im ta y a n c h om il b o 'lib , lek sik o g rafn i ch ek siz n u tq iy m a ’n o larn i ta rtib g a k eltirish , lu g 'a tla rg a k iritish h am d a izohlash tash v ish id a n x a lo s e tad i. B u n d a h ar bir v o q e y la n g a n n u tq iy lu g 'a v iy m a 'n o d a q o ris h g a n o 'z g a h o d isa la r tajallilarin i e 'tib o rd a n so q it qilish, u sh b u b irlik (lek sem an in g ) n in g asl zo tig a d a x ld o r b o 'lg a n u n su rn i a jra tish va tavsiflash le k sik o g rafik ta lq in d a m uhim ah am iy atg a ega. M a’lum ki, « O 'z b e k tilin in g izohli lu g ‘ati» d a [o'tm oq] fe'lin in g 31 ta le k sik o g rafik m a 'n o si a jratilg an . M a 'n o la rd a n k o 'p c h ilig id a bu so 'z o 'z asl zo tig a (lisoniy s a th d a g i m oh iy atig a) alo q a d o r b o 'lm a g a n , b alki o 'zi b irik a y o tg a n s o 'z la rg a b o g 'liq turli —tu m a n m a'n o larn i v o q y elan tirad i. Q iy o slan g : O 'T M O Q 1 Biror n a rsa n in g ic h id a n , u stid a n yoki y o n id an yurib, uchib, suzib n arig i to m o n ig a y e tm o q , k o 'c h m o q . K o 'p rik d a n o 'tm o q . T u n n e ld a n o 'tm o q . C h e g a ra d a n o 'tm o q ... 4 T eshik, e sh ik k a b i b iro r jo y n in g b ir to m o n id a n kirib n arigi to m o n id an c h iq m o q . 1. Ip ig n a te sh ig id a n o 'tm a d i. 2.U yda xizm atchi o v q at q o 'y g a n e k a n , s a n 'a tk o rn in g to m o g 'id a n h e c h n arsa o 'tm a d i — ikki p iyola c h o y ich d i, xolos.(A . O ahhor.) 5 Biror to m o n g a y o 'n a lm o q ; y u rib , suzib y o k i u ch ib biror to m o n g a jo 'n a m o q ; b iro r to m o n g a q a ra b y u rm o q . Bu d a ry o d a n h a r k u n i u c h m a rta p a ro x o d o 'ta d i. 6 T ezro q y u rib y o k i y u rg izib , b o sh q a la rd a n o ld in k etm oq; quvib yetib o 'zm o q . G oh A fan d i e sh a k d a n , g o h e sh a k A fan d id an o 'tib u y g a yetdilar. (« Latif a la r » .) K o 'rin ad ik i, lu g 'a t m a 'n o la ri tavsiflari, o 'tis h h ara k a tin in g x ara k te rig a k o 'r a em as, b a lk i h a ra k a t u stid a am alg a o sh a y o tg a n p re d m e tla rn in g x u s u s iy a tla rig a k o 'r a a m alg a o sh irilg an va sh u aso sd a (o'tm oq] fe'li n u tq iy m a 'n o s id a g i s in ta g m a tik y o n d o sh h o d isalarn in g tajallilari o 'z izlarin i q o ld irg a n lig i e 'tib o rg a o lin m ag an . Zero, T u n n e ld a n o 'tm o q (1 —m a ’no), Ig n a te sh ig id a n o 'tm o q (4 —m a'no) m isollaridagi (o 'tm o q ) fe 'lin in g n u tq iy m a'n o lari o 'z zotiy tab iati aso sid a em as, b alk i b u h a ra k a tn in g n im ad a a m alg a o sh a y o tg a n lig i 156 (tu n n e l orq ali o 'tish , te s h ik orq ali o 'tish ), b u h a rak atn i n im a am alg a o s h ira y o tg a n lig i (kishi, te x n ik a yoki ip) va o 'tis h te sh ig in in g k a tta — k ich ik lig i (tu n n e ln in g n isb a ta n u zu n m asofali ek an lig i, igna te sh ig in in g kichikligi) aso sid a farq lan ad i. H ar ik k ala h o la td a ham h a ra k a t m o h iy a tid a farq k u zatilm ay d i. D em ak, (o'tm oq) fe'lin in g 1 —, 4 —, 6 — le k sik o g rafik m a 'n o la rid a g i farq o 'z g a h o d isa la r (bu y e rd a b irik u v c h i so 'z la r d e n o ta tla rid a g i farqlar) tajallilari aso sid a bo'lib, b u n d a y y o n d a sh u v aso sid a u sh b u m a n o la rn in g sonini y a n a d a davom e ttirish m um kin: D em ak, lu g 'a td a b ir so 'z n in g , deylik, 20 — 30 ta g a c h a n u tq iy m a n o la rin i izohlash, u n in g em p irizm g a aso slan g an lig in i k o 'rsa tsa , f fa q a t se m e m a la rg a ta y a n ish lu g 'a tn in g sem em ik tah lil d o irasid an ta s h q a rig a c h iq a o lm a g a n lig id a n d a lo lat beradi. X X a s m in g 40 — 5 0 — y illarid a sh ak llan g an v a asr n ih o y asid a k a tta y u tu q la rn i q o 'lg a k iritg a n o 'z b e k tilshunosligi, x u su san , u n in g ta rk ib iy qism i b o 'lg a n o 'z b e k tili leksikografiyasi ta ra q q iy o tig a ja h o n v a ru s tilsh u rio slig in in g t a ’siri k a tta bo 'ld i. Rus tili lek sik o g rafiy asi a n ’a n a la ri m illiy tillar lu g 'a tc h ilig id a ham rivojlantirilishi b ilan b irga, u la r u c h u n n a m u n a vazifasini ham o 'tad i. Biroq b u n am u n av iy lik va a n 'a n a k o 'p h o lla rd a a n d o zav iy lik k a aylanib bordi. C h u n k i m illiy tilsh u n o slik la r u c h u n m e to d o lo g iy a vazifasini m illiy tillarn in g ichki o n to lo g ik q u rilish i jih a tid a n rus tiliga yaqinligi, o ’x sh ash lig in i aso slash ta 'lim o ti o 'ta r edi. Bu m eto d o lo g ik tam o y illarg a I.S talinning «M arksizm v a tilsh u n o slik m asalalari» asarid a a so s so lin g an edi. N a tija d a 60 — 70 —y illa rd a so b iq s h o 'ro tu zu m i h u d u d id a g i y u z d a n o rtiq m illat va e la tla rn in g y a g o n a xalq — sovet x a lq ig a a y la n a y o tg a n lig i h a q id a tarix iy u y d irm alar v u ju d g a keldi. B archa ijtim o iy —g u m a n ita r fa n la r b o 'y ic h a olib b o rilay o tg an ilm iy ta d q iq o t ish larin in g m a q sa d i ham m a n a sh u so x ta « h aq iq ab m i aso sla sh g a q a ra tilg a n edi. S hu ta rz d a o 'z b e k tilsh u n o slig id a ru s tili qurilishi an d o zasi o 'rn a s h d i va fa n d a g i b u h o la t h an u z m u sta h k a m o 'm a s h ib tu rib d i. Q u y id a o 'z b e k le k sik o g rafiy asin in g u lk a n y u tu g 'i san alish ig a h a q li ik k i tom li « O 'z b e k tilin in g izohli lu g 'a tb n i S.O jegov tah riri o stid a g i «Slovar ru ssk o g o y a z o ‘ka»(qisq.SRYA) lu g 'a ti bilan m azk u r m e to d o lo g iy a g a m u n o sa b a t n u q ta i n azarid an q iy o slash g a h a ra k a t qilam iz. A w a lo , lu g 'a tla rd a a y n a n yoki n isb atan ay n an tarjim a m a q o la la r m av ju d lig in i ta 'k id la s h lozim . Q u y id a u la rd a n ayrim n a m u n a la r k eltirilad i. 157 O 'T IL SRYA TIL 1 anat. O g 'iz b o 's h lig 'id a jo y lash g an , ta 'm — m aza bilish, k ish ila rd a esa, b u n d a n tashqari, n u tq tovushlari hosil q ilish u ch u n xizm at q ila d ig a n a'zo. (II tom, 174- b e t ) AKSIZ (R v a ch o r R ossiyasida q an d , g u g u rt, tuz sin g ari k e n g iste'm o l m ollariga so lin ad ig an e g ri u sta m a soliq. 2.C h o r R ossiyasida s h u n d a y soliqni to 'la sh bilan s h u g 'u lla n a d ig a n idora. (1 tom, 3 7 - b e t ) Download 4.87 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|