Hozirgi o'zbek adabiy tili

II 
b o sq ich . 
E ski 
o 'z b e k
tilsh u n o slig in in g
sh ak llan ish i 
va 
ta ra q q iy o tid a b u y u k m u taffak k ir sh o ir A lisher N avoiy, Z ah irid d in
B obur, A loyi B inni M uhibiy, M irzo M e h d ix o n , Ish o q x o n Ibrat 
k a b ila rn in g lin g v istik q a ra sh la ri v a asarlari m u h im a h a m iy a tg a ega.
XIX 
a s rn in g
o x irig a 
k elib
o 'z b e k
tilsh u n o slig id a
rus 
b o sq in c h ila rin in g m ah alliy x a lq m ad an iy ati, u r f —o d a ti va tilini 
o 'rg a n is h eh tiy o ji n a tija sid a b ir q a n c h a a m aliy a h a m iy a tg a eg a
g ra m m a tik a la r v u ju d g a keldi. M .A T e re n ty e v n in g «Turk, fors, q irg 'iz
va 
o 'z b e k
tili 
gram m atik asi»
(1875)ni 
A .S tarlev sk iy n in g
«Rus
15

---

k ish isin in g O 'r ta O siy o d a g i y o 'ld o sh i» (1878) asarini, Z .A .A leksev va
V .V ish n e g o rsk iy n in g «Sort tili sa m o u ch iteli» (1884), M .A n d rey ev n in g
«Sort tilin i b irin c h i b o r o 'rg a n u v c h ila r u c h u n q o 'lla n m a » (1896)sini,
F . M a sh k o v se v n in g «Sort tili darslari» 
(1899)ni, V .P .N aliv k in n in g
«Sort 
tilin i 
a m aliy
o 'rg a n is h
u c h u n
q o 'lla n m a »
(1898) 
sini, 
N .B u d z in sk iy n in g «Sort tili darsligi» (1910) n i b u n g a m isol sifatid a 
k o 'rs a tis h m u m k in .
I l l b o s q ic h . T om m a 'n o d a g i fan sifatid a o 'z b e k tilsh u n o slig i XX 
a srn in g 20 — 3 0 — 
y illarid a sh a k lla n a b o sh la d i v a sh u asrn in g
o x irlarig a k e lib o 'z in in g y u q o ri c h o 'q q ila rid a n b irig a erish d i.
X X a s r o 'z b e k tilsh u n o slig in in g s h a k lla n is h id a A b d u ra u f F itrat, 
G 'o zi O lim Y unusov, U lu g ' T u rsu n o v , Y E.D .Polivanov, 
Q a y u m
R am azon, F ax ri K am olov v a A yub G 'u lo m o v la rn in g x izm atlari b e h a d
k atta.
Bu d a v rd a o 'z b e k tilin in g ich k i q u rilish i z a m o n av iy tilsh u n o slik
y u tu q la ri a so sid a ish lab ch iq ild i va o 'z b e k tilsh u n o slig i z a m o n av iy
ja h o n tilsh u n o slig in in g b ir b o 'la g i sifatid a s h a k lla n d i. Im lo q o id alari 
ish lab ch iq ilib , o 'rta , o 'r ta m ax su s va o liy m a k ta b u c h u n b u tild a n
m e ’y o riy
d arslik , 
q o 'lla n m a
va 
ilm iy 
g ra m m a tik a la r 
yaratild i. 
T ilsh u n o slik n in g b u g u n g i m av ju d b a rc h a b o 'lim la ri b o 'y ic h a k o 'p la b
ilm iy —ta d q iq o t ish lari v u ju d g a keldi.
L u g 'a ts h u n o s lik b o 'y ic h a olib b o rilg a n ish la r n ih o y a td a sam arali 
b o 'ld i. 
Bir tilli, k o 'p tilli va tu rli so h a v iy lu g 'a tla r yaratilib , 
le k sik o g ra fiy a
tilsh u n o slik n in g
a lo h id a, 
y e tu k
so h a si 
sifatid a 
n a m o y o n b o 'ld i.
O 'z b e k tilsh u n o slig i zam o n av iy fan sifa tid a to 'liq sh a k lla n d i.
O 'z b e k tilin i o 'rg a n is h b o 'y ic h a q ilin a y o tg a n b a rc h a ish la r b ir 
a so siy m a q s a d g a
— 
h o zirg i o 'z b e k a d a b iy tilin in g ta ra q q iy o t 
q o n u n iy a tla rin i v a sh u a so sd a u n in g b a rc h a ta rm o q la ri b o 'y ic h a
m e 'y o rla rin i b e lg ila s h g a qaratild i. O 'z b e k tilsh u n o slig in in g ta ra q q iy o t 
y o 'li v a d a ra ja si ham x u d d i sh u m a q sa d g a e rish ish , sh u y o ’ld ag i 
h a ra k a tn in g n a tija la ri b ilan b e lg ila n a d i. 
S h u m a q s a d d a o 'z b e k
tilsh u n o slig i q u y id a g i so h a la r b o 'y ic h a ta d q iq o t ish la rin i a m a lg a
o sh irm o q d a:
1.F o n e tik a .
2.L eksika.
3.L ek sik o g rafiy a.
4 .S o 'z yasalish i.
S .G ram m atik a.
G .D ialektologiya.
7 .Q iy o siy tilsh u n o slik .
8 .N u tq m a d a n iy a ti v a uslubiyati.
9 .O 'z b e k tili tarixi.
16

---

lO .SotsioIingvistika.
Bu so h a la rn in g b a rc h a si b o 'y ic h a O 'z RFA A lisher N avoiy 
n o m id ag i Til va a d a b iy o t in stitu ti, u n iv ersitetlar va p e d a g o g ik a
in stitu tla rin in g tilsh u n o s olim lari sam arali m e h n a t qildilar.
A w alo , o 'z b e k tilin in g fo n etik va g ra m m a tik qurilishi soh asid a 
olib b o rilg an k e n g qam rovli ish larn i a lo h id a ta'k id lam o q lozim. Bu 
bo rad a, 
ay n iq sa, 
A .N .K ononov, 
A.K.Borovkov, 
V. V.Reshetov,
U .Tursunov, A .G 'ulom ov, S H .S h o ab d u rah m o n o v , G '.A bdurahm onov, 
M .A sqarova, 
SH .R ahm atullayev, 
F.A bdullayev, 
S.Usmonov, 
M .M irzayev, k a b ila rn in g xizm atlari k attad ir. U n d an keyingi avlod 
sifatida A S afo y ev , J.M u x to ro v , I.Q o 'c h q o rto y e v , A H o jiy ev larn in g
h am a lo h id a h issalari bor. O 'z b e k tili g ram m atik asi b o 'y ic h a olib 
b o rilg an k e n g k o 'la m li ish larn in g y ak u n i va um um lashm asi sifatida 
1975 — 76 y illard a y a ra tilg a n ikki tom li « O 'z b e k tili gram m atikasi»ni 
k o 'rsa tish m um kin.
S o 'n g g i y illard a e k sp e rim e n ta l fo n e tik a n in g yu zag a kelishi o 'zb ek
tilsh u n o slig i 
ta ra q q iy o tin in g
q o n u n iy
natijasidir. 
O 'z b e k
tili 
lek sik o lo g iy asi v a frazeo lo g iy asi h am alo h id a so h a sifatida shakllandi. 
O 'z b e k
tili lek sik o lo g iy asi v a 
frazeologiyasining 
rivojlanishida, 
S.lbrohim ov, F.K am olov, O .U sm onov, S.U sm onov, S H .R ahm atullayev 
k ab i tilsh u n o sla rn in g xizm atlari k a tta b o 'ld i. 
1980 yilda nashr 
q ilin g a n «O ’zb e k tili lek sikologiyasi» nom li a sa r b u b o rad ag i s o 'n g g i 
y u tu q la rn i um u m lash tird i.
O 'z b e k tili lek sik o g rafiy asi h am k a tta y u tu q la rn i q o 'lg a kiritdi. 
K o 'p tom li « O 'zb ek isto n en sik lo p ed iy asi» , ikki tom li « O ’zb ek tilining 
izohli lu g 'ati» , o 'z b e k tili frazeologiyasi, term inologiyasi, kasb —h u n a r 
leksikasi, N avoiy asarlari tilin in g lu g 'a ti va b o sh q a so h alar b o 'y ic h a
h am q a to r lu g 'a tla r y u zag a keldi. « O 'zb ek tilining m orfem lu g 'ati»
y a n g i tip d ag i lu g 'a t sifatida yaratildi. 
O 'z b e k lu g 'atch ilig in in g
rivojlanishida, ay n iq sa, A.K.Borovkov, K.K.Yudaxin, V.V.Reshetov,
O .U sm onov, R .D oniyorov, Z.M a'rufov, S H .R ahm atullayev, S.Akobirov,
G .M ixaylov kab i o lim larn in g xizm ati k a tta b o 'ld i.
S o 'z y asalishi o 'z b e k tilsh u n o slig in in g a lo h id a sohasi sifatida 
ajralib chiqdi.
O 'z b e k tilsh u n o slig in in g a lo h id a so h alarid an biri u n in g d ialek t va 
sh ev alarin i 
o 'rg a n u v c h i 
d ialek to lo g iy ad ir. 
O 'z b e k
d ialek to lo g iy asin in g fan sifatid a y u z a g a k elish i v a rivojlanishida 
YE.D.Polivanov, K .K .Y udaxin, A.K.Borovkov, G 'o zi O lim Yunusov,
V .V .R eshetov, 
S H .S h o ab d u rah m o n o v , 
F .A bdullayev, 
U.Tursunov, 
M .M irzayev v a u la r iz d o sh larin in g xizm atlari b eqiyosdir. Bu b o rad a 
A.Aliyev, B .Jo'rayev, A S h e rm a to v , A J o 'ra y e v la r u larn in g ishlarini 
m u n o sib davom e ttird ilar. O 'z b e k d ia le k to lo g iy a si o'zin in g s o 'n g g i
17

---

y u tu q la ri 
b ila n
a re a l 
tilsh u n o slik , 
so tsio lin g v istik a 
fani 
b ila n
o m u x talash ib k e td i.
O 'z b e k
tili 
ta rix in i 
o 'rg a n is h
tilsh u n o slig im izn in g
ilg 'o r 
so h a la rd a n b irig a a y la n d i. Bu s o h a d a A N .K o n o n o v , A.K.Borovkov, 
F.A bdurahm onov, S .N .Ivanov, S .M u tallib o v , U .T ursunov, J.M u x to ro v , 
F .A bdullayev, 
P .S ham siyev, 
A R u sta m o v , 
S H .S h u k u ro v ,
H .N e 'm a to v la rn in g ilm iy ta d q iq o tla ri a lo h id a d iq q a tg a m olikdir.
Bu d av r o 'z b e k tilsh u n o slig in in g m u m to z davri h iso b la n sa — da, 
u n d a
h u k m ro n
m a fk u ra g a
x izm at 
qilish, 
sobiq 
k o m m u n istik
m afk u ran in g m illa tla rn in g birlash ib , y a g o n a so v et x alq i v u ju d g a
k elish i h a q id a g i g 'o y a s i q o lip la rig a tu sh irish g a b o 'lg a n taz y iq la r 
n atijasid a k o 'p h o lla rd a o 'z b e k tilin in g liso n iy u n iv e rsa liy a la rg a
m uvofiq jih a tla rin i k o 'p r o q o ch ish , u n in g ta b ia tin i h u k m ro n til 
b o 'lg a n ru s tili 
q o lip la ri a s o s id a k o 'ris h g a intilish, u n i ilm iy 
ta d q iq o tla rd a z o 'rm a —zo T a k ilik b ilan y o ritish g a
u rin ish h o llari 
k u ch ay d i. M a sa la n , fo n e tik a d a g i u r g 'u m asalasin i olaylik. R us va 
b o sh q a Y evropa tilla rid a u r g 'u n in g roli k atta. Biroq b u o 'z in in g
b a rq a ro r b e lg isi b o 'lm a g a n o 'z b e k tilig a ham sh u n d a y lig ic h a olib 
o 'tild i va a so siy fo n e tik b e lg isi sifa tid a a lo h id a e tib o rg a olindi. Yoki 
o 'z b e k tilid a ham s, l a b - t i s h v u n d o s h i b o rlig i u q tirib k elin d i. 
T ovushlar o rfo e p iy asin i ru s tili ta laffu z m e 'y o rla rig a y a q in la sh tirish g a
u rin ish lar d av o m etib keld i.
O 'z b e k tili g ra m m a tik a si ta lq in id a h a m ru s tili q o id a la rig a o 'z b e k
tili 
d a lillarin i 
tiq ish tirish
h o llari 
y u z
b erdi. 
Bu, 
m asalan , 
m o rfo lo g iy ad a s o 'z tu rk u m la ri tasn ifi va 
tartib id a, 
g ra m m a tik
q o 'sh im c h a la r tasn ifid a, s o 'z la rn in g b irik u v om illari v a vositalari 
talq in id a, g a p m o h iy a tin i b e lg ila sh d a , q o 's h m a g a p la r tasn ifid a 
y a q q o l n a m o y o n b o 'ld i.
L u g 'a tc h ilik d a ham m s tili lu 'g 'atlari sh a b lo n vazifasini o 'ta d i. 
M asalan, « y an g i tip d a g i» o 'z b e k tilin in g m orfem lu g 'a tid a o 'z b e k
tiliga o 'z la s h g a n s o ’zlarn i m o rfe m a la rg a ajratish , s o 'z b o ra y o tg a n
tilla rn ik id a g id e k a m a lg a o sh irild i: a x b o ro t — ax b o r —ot, tra k to ris t — 
tra k to r —ist k ab i. 
« O 'z b e k tilin in g izohli Iu g ‘ati» d a ham a y n a n
s h u n d a y y o 'l tu tild i. (Bu h a q d a «L eksikografiya» b o 'lim id a batafsil 
m a'lu m o t olasiz.)
O 'z b e k tilsh u n o slig i, u m u m a n o lg a n d a , u lk a n y u tu q la rn i q o 'lg a
kiritishi b ilan b irg a lik d a , d a v rn in g ijtim o iy —siyosiy, m a ’n a v iy — 
m a'rifiy ta 'siri u n d a o 'z izini q o ld irm a slig i m u m k in em as edi.