I – bob. Texnik termodinamika asoslari 1-§. Fanning maqsadi, vazifalari va asosiy tushunchalar termodinamika

1-rasm. Energetik o’zaro ta’sir o’lchovi sifatida issqlikni aniqlash sxemasi.
Hozirgi vaqtda energiyaning turli xillari–jismni tashkil qilgan zarrachalar- ning issiqlik energiyasi, butun jismning umuman kinetik energiyasi, gravitatsion maydon energiyasi, elektr energiyasi, magnit maydoni, yadro ichki energiyalari va boshqa energiyalar ma’lum. Energiyaning saqlanish qonuniga barcha termodinamik jarayonlar ham bo‘ysunadi. Energiyaning saqlanish va aylanish qonunining issiqlik jarayonlariga tegishli bo‘lgan xususiy holiga termodinami- kaning birinchi qonuni deb ham ataladi. Energetik o’zaro ta’sir o’lchovi sifatida issiqlikni aniqlash sxemasi 1-rasmda keltirilgan.


10-§. TERMODINAMIK JARAYONDA ISH VA ISSIQLIK MIQDORI.

Ishchi jismga tashqi ta’sir (siqish, kengayish, qizdirish va hokazo) ko’rsatil- ganda uning holat ko’rsatkichlari o’zgaradi. Ishchi jism holat ko’rsatkichlarining har qanday o’zgarishda termodinamik jarayon deyiladi.

Muvazanat holatdagi jism deb,uning har bir nuqtasida v, R, T va boshqa fizik xususiyatlar bir xil bo’ladigan holatga aytiladi.
Agar silindrdagi gaz porshen yordamida siqilganda yoki kengaytirilganda ishchi jism silindr hajmining har qanday nuqtasida T va P har xil bo’ladi – bu holat nomuvazonat holat deyiladi. Termodinamik jarayonlarda jismlar bir-birlari bilan energiya almashadi, buning natijasida bir jismning energiyasi ko‘payadi, boshqasida kamayadi. Jarayonlarda jism energiyasi ikki xil usulda bir jismdan ikkinchi jismga o‘tishi mumkin.
Birinchi usul: Bunda issiq jismdan unga nisbatan sovuq bo‘lgan jismga energiya o‘tadi. Bu usuldagi energiyaning miqdori issiqlik miqdori deyiladi va o‘tish usuli – energiyaning issiqlik formasida uzatilishi deb ataladi. Issiqlik Q harfi bilan belgilanadi, Joulda o‘lchanadi.
Ikkinchi usul: Tashqi bosim ta’sirida jism o‘zining hajmini o‘zgartiradi. Bu usul energiyaning ish formasida uzatilishi deyiladi va uzatiladigan energiyaning miqdori ish deb ataladi. Ish L bilan belgilanadi, Joulda o‘lchanadi.
Umumiy hollarda energiya bir paytda ham issiqlik formasida ham ish formasida uzatiladi.
1 kg ishchi jismning ishi – ℓ bilan belgilanadi, ; issiqlik miqdori – q bilan belgilanadi, .
Gazning bajargan ishini hisoblash:
Ishning ifodasini ko‘rib chiqish uchun 1-2 jarayonda gaz hajmini o‘zgarishini ko‘rib chiqamiz (2-rasm).
Hajmni cheksiz kichik o‘zgarishi pv da cheksiz kichik ish 1k g gaz uchun:
dℓ = pdv (1)
Gazning v₁ dan v₂ gacha hajm o‘zgarishida bajarilgan ish
ℓ = , (2)