I. B. Isabayev, F. U. Suvanova, Q. H. Majidov

2.5.2.6. Yog’ kislotalari va ularning efirlariga ionlashtiruvchi 
nurlanishlarning ta’siri 
Adabiyotdan ma'lumki, ul’trabinafsha (UB) nurlar ta’sirida yog' kislotalari va 
ularning efirlari kimyoviy jihatdan o'zgarishi mumkin. Azotli atmosferada 
sterilizatsiya qilingan yoki vakuumlashtirilgan yog' kislotalari, yog'lar , mumlar 
UB nurlari ta'sirida ketonlarga nisbatan ijobiy reaktsiya beradi. Ushbu 
materiallarning ulardagi erigan havo oldindan olib tashlanmasdan bunday 
nurlantirilishi bilan ketonlarga nisbatan reaktsiya keskin oshadi. 
Shunga o'xshash sharoitlarda nurlantirilgan parafin ham keton reaktsiyasini 
beradi. 
Laurin va pal’mitin kislotalarni α- zarralari bilan bombardimon qilish 
natijasida suyuq mahsulotlar va karbonat angidrid olingan. Karbonat angidridning 
hosil bo'lishi quyidagi sxemaga muvofiq dekarboksillanish jarayoni natijasida sodir 
bo'ladi: 
С
15
Н
31
СООН → С
15
Н
35 
+ СO
2
. 
Yuqori yog 'kislotalarini bunday qayta ishlash natijasida suvda eruvchan quyi 
yog' kislotalari, metan va yuqori uglevodorodlar, uglerod oksidi va suv hosil 
bo'lishi bilan boradigan degidrogenlash va parchalanish sodir bo’ladi. 

---

148 
Nurlantirish karboksil va murakkab efir guruhlari, to'yingan va to'yinmagan 
yog' kislotalar uglevodorod radikallarining parchalanishiga olib keladi. Yuqori 
energiyali elektronlar ta'siri ostida ma'lum darajada polimerizatsiya yoki 
kondensatsiya mahsulotlarining hosil bo'lishi kuzatiladi, kimyoviy jarayonlar 
asosan erkin radikallar mexanizmi orqali amalga oshadi. 
2.5.3. Yog’ kislotalarining uglevodorod radikallari
Ishtirokida boradigan reaktsiyalari.
 
2.5.3.1. Galogenlar ta’siri 
Galogenlar yog' kislotalari bilan galogen va yog' kislotasining tarkibiga, 
ularning tuzilishiga va o'zaro ta'sir sharoitlariga qarab turli yo'nalishlarda va turli 
xil darajada reaktsiyaga kirishishlari mumkin. 
Yog' kislotalari uglevodorod radikalining metil va metilen guruhlaridagi C-H 
bog’lanishi dissotsiatsiya energiyasining ilgari aytib o'tilgan nisbati tufayli ushbu 
yog' kislotalari uglevodorod radikalining metil guruhlari bilan odatda galogenlar 
o'zaro ta'sir qilmaydi. To'yingan yog 'kislotalarining metilen guruhlari bilan 
reaksiyaga kirishib, galogenlar vodorodning mono- va poli- o'rin almashgan 
mahsulotlarini hosil qilishi mumkin. 
Ma'lumki, ftor ko'pgina organik birikmalar bilan juda keskin reaktsiyaga 
kirishadi. Uning ta’sirlashuvini boshqarish uchun tegishli shart-sharoitlarni tanlab, 
ma'lum bir tarkibdagi ftorli hosilalarni olish mumkin. Yog' kislotalarining ham
ftorli hosilalari ma'lumdir. Biroq, ular hozirgacha amaliy ahamiyatga ega bolgani 
yo’q. 
Xona haroratida xlor va brom to'yingan yog' kislotalariga sezilarli darajada 
ta'sir qiladi, bu esa metilen guruhlarida vodorodning almashinishiga olib keladi. 
Yod bu yo'nalishda sekinroq ta’sir qiladi. Shu bilan birga, xlor, brom va yod 
asosan 2-galoidalmashingan yog' kislotalarini hosil qiladi. 
Yuqori haroratlarda galogenlarning vodorod o'rnini bosish qobiliyati sezilarli 
darajada oshadi. Aksincha, yetarlicha kuchli sovutish bilan uni zaiflashtirish yoki 
to’xtatib qo’yish mumkin. 

---

149 
Laboratoriya (tajriba) amaliyotida yog' kislotalariga asosan brom va yod, 
ba’zan xlor, galogenlarning bir-birlari bilan bo’lgan aralashmalari (brom va xlor) 
yoki mobil galogenni o'z ichiga olgan moddalar ta'siri bilan ish ko’rishga to’g’ri 
keladi. 
Bromning to'yingan yog' kislotalariga to'g'ridan-to'g'ri ta'siri ostida, ayniqsa 
faol yorug'lik nurlari ishtirokida, metilen guruhlari vodorodining almashinuvi 
zanjirli reaktsiya singari erkin radikal mexanizmiga asosan quyidagi sxema 
bo’yicha amalga oshadi:
Ionizatsiyani rag'batlantiruvchi erituvchilarda bu reaktsiya elektrofil 
almashinuv mexanizmi orqali, oraliq mahsulot sifatida karboniy ioni hosil bo’lishi 
bilan ham borishi mumkin: 
Ikkala holatda ham reaktsiya asosan yog’ kislotasi uglevodorod radikalining 
2-metilen guruhidagi vodorod bo’yicha boradi. 
Vodorodning galogenga almashinishi fosfor va boshqa ba'zi moddalar 
(fosforning birikmalari, oltingugurt) bilan tezlashadi. Galogenlarning o'rin olish 
ta'siri ular eritmasi konsentratsiyasining ortishi bilan ortadi. Galogenlar 
to'yinmagan yog' kislotalari uglevodorod radikalining to'yingan qismiga ham 
deyarli shunday ta'sir ko'rsatadi. 

---

150 
Vodorodni 
bromga 
almashtirishning 
qiziqarli 
tartibini 
N-
bromsuctsinamidning olein kislotasiga ta'sirida kuzatish mumkin. Bunday holda, 
qo’shbog’ga nisbatan 2-metilen guruhidagi vodorodning almashinuvi sodir 
bo’ladi: 
Kuchli ishqor yoki piridin ta'sirida vodorod bromididan ajralib chiqishi 
natijasida boshlang'ich moddaga nisbatan to’yinmaganlik darajasi ko’proq bo’lgan 
va konyugatsiyalangan mahsulot CH = CH - CH = CH olish imkonini beradi. 
Xlor bromga qaraganda kuchliroqdir. Aksincha, yod faol emas va qo’shbog’li 
bog'lanish joyida asta-sekin qo'shiladi. 
Galogenlar to'yinmagan yog' kislotalari bilan reaksiyaga kirishib (qo'shilib) 
boshqa mahsulot hosil qiladi. Uglerod-uglerodli qo’shbog’ni galogenlar bilan 
to'yinganligi elektrofil qo'shilish mexanizmi orqali amalga oshiriladi, bunda 
galogenlar elektrofildir. 
Galogen qo'shilishi reaktsiyasi muvozanatlidir, shu sababli qo’shbog’larning 
to'liq to'yinishi uchun galogenning (100% ga) ortiqcha miqdori talab qilinadi.
Galogenlarning qo'shilishi yod sonini aniqlash uchun asosdir. Bunday holda, 
reaktsiya galogen faqat qo’sh bog'lanish joyida birlashadigan sharoitlarda amalga 
oshiriladi. 
Yod soni deganda, ma'lum sharoitda sinov moddasi namunasiga biriktirilgan 
galogenga teng bo'lgan iodning foizlardagi miqdori tushuniladi. Yod soni 
to'yinmagan yog' kislotalarini tahlil qilishda katta rol’ o'ynaydi. Undan foydalanib, 
yog' kislotasi molekulasidagi yoki uning efiridagi qo’shbog’lar sonini hisoblash 
mumkin. 

---

151 
Qo’sh bog'lanishlarning to'yinmagan yog' kislotalari molekulalarida 
galogenlar bilan to'yinish darajasi ularning soniga va molekulalarda joylashuv 
tartibiga bog'liq. Karboksil guruhining yaqinida joylashgan qo’shbog’lar uning 
ta'siri ostida ko'proq yoki kamroq faollashadi. Bu eksperimental tarzda topilgan 
kislotalarning yod soniga ta'sir qiladi. 
Gyubl’ usuli bilan olingan oktadetsen kislotasining pozitsion izomerlarida yod 
sonlariga ko’ra karboksilning bunday ta'siri 6-oktadetsen kislotasidan boshlab, 
sezilarli darajada to'xtaydi. 
To'yinmagan kislota tarkibidagi uglerod atomlari sonining ko'payishi uning 
qo'shbog’lari faolligini pasaytiradi va ularning to'yinish tezligini ham birmuncha
tushiradi.
Yod sonlarini aniqlashda alkan zanjiri bo'ylab almashinuvni istisno qilish 
maqsadida Cl
2
va Br
2
emas, balki kamroq faol birikmalar ClI (Gyble usuli), BrI 
(Ganus usuli), NaBrBr
2
(Kaufman usuli) ishlatiladi. 
Yodning suvli eritmalarida yog’ kislotalari qo’shbog’lariga yod emas, balki
HJO kislotasi faol birikadi 
Bunda ikki xil izomer hosil bo’lishi mumkin: 
CH
3 
- (CH
2
)
7 
– CHI – CHOH - (CH
2
)
7 
– COOH; 
CH
3 
- (CH
2
)
7 
– CHOH – CHI - (CH
2
)
7 
– COOH; 
Bromning tsis-olein kislotasiga ta’siri natijasida ikki xil optik faol treo-forma 
hosil bo’ladi: 
Bromning tsis-tsis- linol kislotasiga ta’siri natijasida to’rt xil optik faol treo-
forma hosil bo’ladi:

---

152 
Kislotalarning alkilbromidlari brom bilan kuchli bog'lanishi mumkin bo'lgan 
moddalar ta'siri ostida debromlanib, dastlabki alken kislotalari vujudga keladi. Bu 
kristalli tetra- va geksabromstearin kislotalardan o’z izomerlari va polimerlari bilan 
ifloslangan linol va linolein kislotalarini olish imkonini beradi. Ko'pincha 
debromlash uchun rux changi, mayin disperslangan kumush, mayda bo'lingan 
simob dixloridi ishlatiladi: 
– CHBr – CHBr – CH
2
– CHBr – CHBr – + 2Zn →
→ – CH = CH – CH
2
– CH = CH – + 2ZnBr
2 
Zn + 2CH
3
COOH → 2H + (CH
3
COO)
2 
Zn; 
– CHBr – CHBr – + 2H → – CH = CH – + 2HBr
Yog’ kislotalarining galogenli hosilalariga katalizatorlar ishtirokida 
divodorodning (qo’shvodorodning) ta’sirini quyidagicha tasvirlash mumkin: 
+2H
2
CH
3
– (CH
2
)
7 
– CHBr – CHBr – (CH
2
)
7
– COOH →
→ CH
3
– (CH
2
)
7 
– CH
2 
– CH
2 
– (CH
2
)
7 
– COOH + 2HBr 
Galogengidrinlardan epoksikislotalar hosil bo’lishini sxematik tarzda 
quyidagicha tasvirlash mumkin:

---

153