I bap. Pedagogikalıq texnologiyanıń maqsetı hám wazıypaları

II BAP.Ulıwma túsinikler
Pedagogikalıq iskerliginiń úshinshi túri usınıń menen xarakterlenedi, ol pedagogikalıq texnologiya tiykarında ámelge asıriladı, oqıtıwshınıń jaǵdayın, zamanagóy kompyuterden paydalanıwshı jaǵdayı menen salıstırıw múmkin. Oqıtıw texnologiyası kásiplik jandasıw tiykarında anıqlanadı. Olar ádetde, shaxsqa jóneltirilgen oqıtıw texnologiyaları esaplanadı. Respublikamız húkimeti tárepinen tálimdi sociallıq ekonomikalıq rawajlanıwdıń ústin turatuǵın tarawı, dep daǵaza etiliwi,socialliq ómirdiń barlıq tarawlarınıń demokratlasiwi, rawajlanıwı, «Kadr tayarlaw milliy programması»nıń qabıl etiliwi tálim sistemasınıń rawajlanıwına tiykar bolıp, tálimde úlken múmkinshilikler jarattı. Social haqıyqatlıq tálimdi basqarıw máselelerin kórip shıǵıw hám sheshiwdi ǵárezsiz jónelis retinde ajıratıp alıw, tálim-tárbiya procesin basqarıwdıń tiykarlanǵan usıl, quralların islep shıǵıw hám engiziw zárúrshiligin belgilep berdi. Onıń oqıtıw, tárbiyalaw hám rawajlandırıw ortasındaǵı shólkemlestirilgen-basqarıw, informaciya baylanısları, social tárepten áhmiyetke iyelik etiw shaxstı qáliplestiriwdegi pútin processtiń strukturalıq bólimleri sapasın asırdı. Búgingi kúnde erkin hám ǵárezsiz pikirleytuǵın, sociallıq-siyasiy turmısda sanalı túrde aktiv qatnas etiwge ılayıq jetekshilikti qáliplestiriw «Kadrlar tayarlaw milliy programması» nıń tiykarǵı ústin turatuǵın baǵdarı bolıp tabıladı. Bul bolsa mámlekettiń sociallıq-siyasiy turmısına demokratiyalıq tiykarların engiziwdi, puqaralıq jámiyeti hám huqıqıy mámleket qurıwdı tezlestiriw imkaniyatın beredi. Programma tálim mákemeleri ǵárezsizligin keńeytiw arqalı tálim basqarıwdı demokratiyalastırıwdı óz ishine aladı. Oqıw, oqıtıw-insan iskerliginiń basqa tarawları sıyaqlı social paydalı iskerlik bolıp tabıladı. Ekonomikalıq basqarıw princpılar ne islep shıǵarip atırǵanı meneng’ana emes, bálkim qanday miynet quralları menen islep shıǵarip atirg’anlig’i menen biri ekinshisinan parıq etedi, degen ideya o'qiti iskerligine de tiyisli bolıp tabıladı. Pedagogika páninde tálim usılları rawajlanıwına sol kózqarastan qaray, onı shártli túrde tómendegi basqıshlarǵa ajıratıw múmkin: 1.Muǵallım «o'z qol kúshi»menen oqıtıw basqıshı, yaǵnıy oqıwshı ushın informaciya dáregi oqıtıwshı boladı. 2.Oqıw kitapları, sabaqlıqlar jaratılǵan hám keń qollanılǵan basqısh. 3. Audiovizual qurallar qollanılǵan basqısh. 4.Oqıtıwdı basqarıwda ápiwayı avtomatlastırıw quralların qóllaw basqıshı. 5.Oqıtıwdı zamanagóy EHM jaʼrdeminde basqarıwdı avtomatlastırıw basqıshı. Insaniyattıń rawajlanıw dáwirleri almasǵanda pedagogikalıq texnologiyalar pútkilley joq bolıp ketpeydi, bálki pedagogikalıq texnologiyalar keyingi dáwirlerge associaciya arqalı pikirley baylanısadı, jańa sapalar, ayrıqshalıqlarǵa iye bolıp, kúsheyed hám bayiydi. Bul process barǵan sayın tezlasip baradı. Adamlıq tariyxında 1-basqısh uzaq múddet dawam etken. Ol jaǵdayda oqıtıwshı óz kúshine, óz bilim hám uqıbına tıykarlanıp jumıs atqarǵan. Keyinirek dúnyalıq hám diniy mazmundagi qo'ljazba kitaplar jaratıldı, biraq oqıwshı olardıń mazmunın oqıtıwshı iskerligi jardeminde ózlestiredi. 2-basqısh sabaqlıqlar jaratıw hám olardan paydalanıw texnologiyası jetilisken rawajlanbaǵan, biraq oqıtıwdıń 1, 2, 3-basqıshlarına tán tálim quralları mekteplerge jedel kirip barıp atır. Oqıw ádebiyatların engiziw qarama-qarsılıqlar gúresi nátiyjesinde júz bergen. Keyingi dáwirlerde de bilimlendiriw tarawındaǵı saldamlı ózgerisler ańsat ko’shpegen. Búgingi kúnde de 1-basqısh texnologiyası ruwxında qáliplesken ayırım pedagoglarda keyingi dáwirlerde payda bolǵan oqıw quralların ózlestirip alıwǵa, tálim-tárbiya procesin sol tiykarda shólkemlestiriwge umtılıw tómen dárejede. 1-basqısh oqıw quralları oqıtıwshıdan kóp miynet talap etedi hám oqıwshınıń bilim, tayarlıq dárejesi joqarı bolmaydı. Bul pedagogikalıq basqıshlardıń hár birinde tálim metodları rawajlantirilip barǵanlıǵı sebepli oqıtıwshı miynetiniń nátiyjesi artıp, zamanagóy texnologiyanı qollaytug’inlar qatarı ken’ayip barǵan.
Insaniyat cvilizaciyasining tómen basqıshlarında shaxstı tárbiyalaw, oǵan tálim beriwge jóneltirilgen iskerlik ápiwayı, júdá ápiwayı talaplar tiykarında islengen bolsa, búgingi kunga kelip tálim processti shólkemlestiriwge salıstırǵanda oǵada qatan’ hám de quramalı talaplar qóyılıp atır.Tálim mazmunın ózlestiriwde oqıwshılardıń bilim dárejesi, ózlestiriwqábileti, tálim dáregi, didaktik wazıypalarına qaray múnásip túrde awızsha,kórgizbeli hám ámeliy sıyaqlı úsh gruppaǵa bólinetuǵın metodlari tómendegi variantları qollanıladı:oqıtıwdıń lekciya (sáwbet) metodı; oqıtıwdıń ámeliy jumıslar metodı; laboratoriya jumısları metodı; ózbetinshe jumıslar metodı; mashqalalı-evristik modellestiriw metodı; ilimiy-izertlew metodları; oqıtıwdıń mashqalalı-izertlew hám reproduktivlik metodı; oqıtıwdıń induktiv hám deduktiv metodı;oqıtıwdıń qadaǵalaw hám óz-ózin baqlaw metodı. Joqarıdag’ilarg’a tiykarlanǵan halda sonı biliw múmkin, tálim mekemelerinde jańa pedagogikalıq texnologiyalar, zamanagóy oqıtıw usıllarınan paydalanıp, jáhán talapları dárejesinde oqıwshı hám studentlerdi oqıtıw múmkin. Pedagogikalıq baylanıs degende, ádetde, oqıtıwshınıń oqıwshı menen sabaq dawamında hám sabaqtan tısqarı bolatuǵın anıq pedagogikalıq funksiyalarǵa iye hám qolay psixologiyalıq ortalıqtı jaratıw, sonıń menen birge, basqa hár qıylı daǵı psixologiyalıq optimal ilimiy jumıs hám pedagog menen oqıwshılar ushın ortasındaǵı munasábetler ushın jóneltirilgen professional baylanıs forması túsiniledi (A.A.Leontev). Basqarıw usılları boyınsha birinshi eksperimental psixologiyalıq izertlewler 1938-jılda nemis psixologı Kurt Levin tárepinen AQShda emigratsiyalangan natsistlaming Germaniya aymaǵına qaytıwı dawamında ótkerilgen. Bul izertlewde basqarıw usıllarınıń keńeytirilwww. ziyouz. com kitapxanası gan klassifikatsiyasi retinde avtoritar, demokratiyalıq hám itibarsızlıq yamasa uqıpsızlik usılları kiritilgen edi. Sol orında aytıp ótiw kerek, K.Levin keltirip atirg’an basqarıw usılları boyınsha óziniń ullı izertlewin muǵallımlerdin’ mektep oqıwshıları ústinen júrgizetuǵın basshılıǵın úyrengen halda ótkergen edi. Óziniń eksperimentida K.Levin on jasqa tolǵan mektep oqıwshıların bir neshe gruppalarǵa boldı. Bul gruppalar daǵı balalar birdey shınıǵıw menen, yaǵnıy qońıraw soǵıw menen shuǵıllandılar. Eksperimentning shın ótkerihshi maqsetinde gruppalar ulıwma hám jeke belgileri boyınsha, jası, dene máwrit hám intellektuallıq kórsetkishleri óz-ara jeke munasábetler sisteması hám basqalardıń áyne sáykes keliwine qaray dúzildi. Odan tısqarı barlıq gruppalar birdey shárt-shárayatlarda ulıwma programma boyınsha islediler, birdey wazıypanı atqardılar. Tek ǵana instruktorlar yamasa bizge jaqın termin menen aytqanda, muǵallımlar ózleriniń basqarıw usılları bolǵan demokratiyalıq, avtoritar hám itibarsızlıq yamasa uqıpsızlik sıyaqlı usıllarda gruppalar iskerligin aparıwı menen parıq etediler. Hár bir mualhm ózine biriktirilgen gruppa menen altı hápte isledi. Odan keyin óz-ara gruppalar almasinuvi ámelge asırıldı. Bul gruppalar menen taǵı altı háptelik jumıs kúnleri jolǵa qoyıldı hám taǵı jańa gruppa menen almaslaw ámelge asırıldı. Bunday process eksperimentni múmkinshiligi barınsha tuwrı jolǵa qoyılıwına úlken járdem berdi. Odan tısqarı, joqarıda keltirilib ótilgeni sıyaqlı, gruppalar ulıwma hám jeke belgilerge kóre, áyne sáykes keliwine qaray islengen edi, sonıń menen birge. hár bir mualhm hár qaysı gruppa menen taǵı qosımsha túrde jumıs alıp bardı. Nátiyjede gruppa faktorınıń tásiri emes, bálki áyne basqarıw usıllarınıń gruppa daǵı óz-ara munasábetlerge tásiri, iskerlik motivatsiyası, miynet nátiyjeleri hám basqalaming tásiri gúzetiledi. K. Levin úshek onidan ótkerilgen eksperimentda anıqlanǵan oqıwshılar menen bolatuǵın baylanıstiń ol yamasa bul qásiyetlerin qısqasha keltirip ótemiz. Avtoritar usıldıń xarakterli úshek oni retinde odaǵı qattıqo'l basqarıw hám ulıwma qadaǵalaw kóbirek mualhmning basqalarǵa salıstırǵanda buyrıq dawısında munasábetlerge kirisiwine hám tez eskertiwler beriwine alıp keliwinde kóriw múmkin. Sonıń menen birpara qatnasıwshılarǵa salıstırǵanda sebepsiz eskertiwler hám basqalarına bolsa negizsiz maqtawlar yog'dirilishi gúzetiledi. Avtoritar muǵallım iskerlik hám wazıypanıń ulıwma maqsetlerinigina emes, bálki ol kimning kim menen islewin kórsetip, onıń yechilish jolların da belgilep berdi. wazıypalar hám olardıń yechilish jolları basqıshpa-basqısh ámelge asırılıwı belgilendi. Bunday jantasıw insan iskerliginde arnawlı bir maqsetti orınlawǵa sebep bóliwshi faktor rolin pasaytiradi. Sebebi insan bundaóziniń iskerliginen kutilayotgan maqsetti, yaǵnıy bul basqıshdıń ne ushın atqarılayotganligini hám aldında onı ne kutayotganligini anıq bilmaydi. Odan tısqarı iskerlikti basqıshpa-basqısh tártipke salıw hám baqlaw jumısları sonı kórsetdiki, o 'qituvchining qatnasıwshılar menen bolatuǵın munasábetinde onıń ǵárezsizligi hám juwapkerligi tómen yamasa bul ózgeshelik laming ol jaǵdayda tómen dárejede ekenligi gúzetildi. Oqıtıwshı tárepinen ámelge asırilatuǵın ǵayrat joǵalıp, ol tap kereksiz qálew retinde qaraladı. K.Levindan keyin ámelge asırılǵan izertlewlaming kórsetiwishe, ǵayrat bolǵanday avtoritar oqıtıwshınıń isenim kepillikin qısqartirar eken. Aytaylik, kimdir jumıstı basqashalaw shólkemlestiriwdi usınıs qilsa, sonday ekenki ol bul zattı aldınan kórip shıqpaǵanlıǵına sha'ma qılıp atırǵan sıyaqlı tuyular eken. Sonıń menen birge, málim bolıwısha, avtoritar lider qatnasıwshılar tabıslı bolıwın subyektiv tárzde bahalar eken. Demokratiyalıq o 'qitish usılında shaxs emes, bálki faktlar m uhimligi tán alınadı. Biraq demokratiyalıq oqıtıw usılınıń tiykarǵı ózgesheligi retinde gruppanıń ortasha taslanǵan másele talqılawında jáne onıń dúziliwinde aktiv qatnas etiliwi qaraladı. Nátiyjede qatnasıwshılaming ózine bolǵan isenimi asadı hám óz-ózin basqarıw sezimi xoshametlantiriladi. Bul usılda gruppa daǵı óz-ara munasábetler jaqsı keliwa alıw formasında dawam etedi hám bir-birine bolǵan isenim kúsheyedi.