I bob. Ahloqiy qadriyatva ularning yosh avlodga ta`siri

2) axloqiy madaniyatning tuzilishi.
“Axloqiy madaniyat” atamasi ikki “axloq” va “madaniyat” tushunchalari asosida shakllangan. Ma'lumki, axloq - axloqiy ideallar, maqsad va munosabatlarning ijtimoiy hayotning turli shakllarida, odamlarning xulq-atvori va ular o'rtasidagi munosabatlar madaniyatida amaliy ifodasidir. Ma'lumki, "Madaniyat" so'zi lotincha "cultura" dan olingan bo'lib, rus tiliga tarjima qilinganda etishtirish, qayta ishlash, takomillashtirish, ta'lim, tarbiya degan ma'nolarni anglatadi. Madaniyatning sub'ekti, uning tashuvchisi ham butun jamiyat, ham uning tarkibiy tuzilmalari: millatlar, sinflar, ijtimoiy qatlamlar, kasbiy jamoalar va har bir shaxsdir. Va bu barcha holatlarda madaniyat inson hayotining har qanday sohasi va shaxsning o'zi mukammallik darajasining sifat tavsifi sifatida ishlaydi. Inson madaniyatning subyekti va obyektidir. Madaniyatning o'ziga xosligi uning sifat tomonini ochib berishidadir inson faoliyati, ikkinchisi qay darajada shaxsning ijodiy salohiyatini ro'yobga chiqarish vazifasini bajarishini, bu faoliyatning ma'lum talab va me'yorlarga qay darajada javob berishini ko'rsatadi.
Jamiyat va shaxsning axloqiy rivojlanish darajasi har xil bo'lishi mumkin: yuqori yoki past, assimilyatsiya darajasidan boshlab axloqiy qadriyatlar jamiyat tomonidan ishlab chiqilgan va ayniqsa, ularni turli davrlarda amaliyotga tatbiq etish har xil. Bu daraja, bu daraja yuqori bo'lsa, biz jamiyatning yuksak axloqiy madaniyati haqida gapiramiz va aksincha.
Shaxsning axloqiy ongida ikkita darajani ajratish mumkin: nazariy (ratsional) va psixologik (hissiy). Ularning ikkalasi ham bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, bir-biriga ta’sir qilib, eng to‘liq va chuqur, aql va qalbga ijtimoiy hodisalarga ezgulik va yomonlik nuqtai nazaridan baho berish, insonning xatti-harakati va ishlariga bir nuqtadan ta’sir o‘tkazish imkonini beradi. Biroq, ular orasidagi farqlarga e'tibor bermaslik xato bo'ladi. Axloqiy ongning nazariy yoki ratsional darajasining mazmuni axloqiy bilimlar, qarashlar va ideallar, tamoyillar va me'yorlar, axloqiy ehtiyojlardir. Bu axloqiy ong darajasining mazmuni mos keladigan ijtimoiy sifatida maqsadli shakllanadi davlat muassasalari(bolalar bog'chasi, maktab, universitet, xodimlar) va shaxsning sa'y-harakatlari bilan. Bu darajadagi elementlar barqarorroq, ular siyosiy va huquqiy ong bilan chambarchas bog'liqdir. Ular chuqurroq va asosiyroqdir, chunki ular jamiyatning axloqiy hayotidagi eng muhim aloqalarni, qonuniyatlarni, tendentsiyalarni aks ettiradi. Aynan shuning uchun ular shaxsning axloqiy his-tuyg'ulari va his-tuyg'ularini boshqarishi va yo'naltirishi, tiyib turishi mumkin. Axloqiy ehtiyojlar, borliq, e'tiqod kabi, aql va yurak faoliyatining natijasiga aylanadi muhim maqsad axloqiy ongdan axloqiy xulq-atvorga o'tish mexanizmi.
Axloqiy ehtiyojlar madaniyati - bu davlat chegara xizmati xodimining o'z fuqarolik va xizmat burchini ongli va beg'araz bajarishga, kundalik xizmat va o't o'chirish odob-axloq qoidalariga rioya qilishga doimiy intilishini ifodalovchi ularning rivojlanish darajasi. xizmatdan tashqari harakatlar. Axloqiy ehtiyojlar qanchalik baland bo'lsa, axloqiy fazilatlar darajasi ham shunchalik yuqori bo'ladi.
Yuqorida qayd etilganidek, axloqiy ongning ikkinchi darajasi psixologik yoki hissiy daraja. Ba'zan u oddiy axloqiy ong darajasi deb ataladi.U shaxs tomonidan ishlab chiqilgan va mustahkamlangan axloqiy tuyg'ular, his-tuyg'ular, yoqtirish va yoqtirmasliklar, axloqiy va axloqsizlik haqidagi g'oyalar, axloq qoidalari, axloq, urf-odatlar va boshqalarning boy spektrini o'z ichiga oladi. jarayon hayotiy tajriba Bular axloqiy ongning o'ziga xos birlamchi elementlaridir. Tuyg'ularda, his-tuyg'ularda, yoqtirish va yoqtirmaslikda shaxsning axloqiy pozitsiyasining shakllanishi hissiy va bevosita sodir bo'ladi. Ba'zan bu juda impulsiv tarzda namoyon bo'ladi: odam xursand bo'ladi yoki g'azablanadi, yig'laydi yoki kuladi, sajdaga tushadi, yolg'izlanadi, ba'zan esa, ular aytganidek, qo'llariga erkinlik beradi. Axloqiy tuyg'ular juda ko'p va turli sabablarga ko'ra tasniflanadi. Ba'zilar ularni ajratadilar hayot sohasi ko'rinishlari: axloqiy va siyosiy, axloqiy va mehnat, axloqiy va jangovar, aslida axloqiy. Qolgan uchta guruh situatsion, samimiy va ijtimoiy tajriba hissiyotlaridir. Boshqalari esa tajribaning chuqurligiga qarab tasniflanadi.
Masalan, intim tuyg'ular - bu sevgi, do'stlik, sadoqat, nafrat yoki sadoqat va boshqalar. Ular boshqa odamlar bilan munosabatlarda paydo bo'ladi, ular hamdardlik va antipatiyani, yoqtirish va yoqtirmaslikni bildiradilar.
Ijtimoiy tajriba hissi butunlay boshqacha xarakterga ega. Ular, aslida, axloqiy va siyosiy tuyg'ulardir, chunki ular boshqa odamlarga emas, balki katta fuqarolik rezonansi hodisalariga nisbatan munosabatni aks ettiradi: bu vatanparvarlik va internatsionalizm tuyg'usi, kollektivizm va milliy g'ururning birdamligi va boshqalar. Ular o'zlarining mazmuni jihatidan murakkab, namoyon bo'lishida xilma-xil bo'lib, aksincha, shaxsiy va ijtimoiy qotishmani ifodalaydi. Shuni ham ta'kidlash kerakki, masalan, harakatchan va dinamik bo'lgan intim tuyg'ulardan farqli o'laroq, axloqiy va siyosiy tuyg'ular yanada barqaror va barqarordir.
nalar yuqorida ulug’langan fazilatlar yosh avlod tarbiyasiga ijobiy ta’sir etib, qalbida va ongida tarixiga hurmat, xalqiga muhabbat singari vatanparvar tuyg’ularni taraqqiy etishiga xizmat qiladi. Yurtboshimiz ta’kidlaganidek “Xalqimiz ma’naviyatini yuksaltirishda milliy urf odatlarimiz va ularning zamirida mujassam bo’lgan mehr-oqibat insonni ulug’lash, tinch osoyishta hayot, do’stlik va totuvlikni qadrlash, turli muammolarni birgalashib hal qilish kabi ibratli qadriyatlar tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda”. Xulosa qilib aytganda, milliy qadriyatlar asosida yoshlarimizni iymon-etiqodini mustahkamlash, irodasini baquvvat qilish, ularni o’z mustaqil fikriga ega bo’lgan barkamol insonlar etib tarbiyalash, ularni tafakkurida o’zligini asrab avaylash, hurmat qilish fazilatlarini qaror toptirish, ularni men o’zbek farzandiman deb g’urur va iftixor bilan yashashga erishishimiz lozim. Zero milliy qadriyatlar milliy o’zlikni anglashda muhim omildir. Barkamol avlod sog’lom turmush uchun zarur bo’lgan ijobiy fazilatlar mohiyati ko’p jihatdan ertangi kun yoshlariga jismoniy tarbiya va sportni hamda ta’lim - tarbiya ishlarni to’g’ri tashkil qilishga bog’liq bo’ladi. Ayni vaqtda eng muhim vazifalaridan biri, yoshlarni ta’lim - tarbiya sohasida axloqiy tarbiya berishda yangicha yondashuv zarur. Chunki yoshlar orasida turli zararli oqimlarga kirib ketish, ichkilik va odob-axloq me’yorlaridan chekinish holatlari kelib chiqmoqda. Yoshlarda jismonoy tarbiya va sport bilan sog’lom turmush tarzini shakllantirish axloqiy tarbiyani ta’lim-tarbiya jarayonida yangicha yondoshish, sifat, mazmun jihatdan to’g’ri tashkil etishdan iborat. Bu vazifani hal etish yo’llarini o’quv jarayonini oqilona yo’lga qo’yishdan, uning ortib borayotgan ahamiyatidan qidirish lozim. Ma’lumki tafakkur - inson ma’naviy dunyosining ifodasi. Agar shaxs ma’naviyatini yaxlit tizim sifatida tasavvur qiladigan bo’lsak, tafakkur tarzi uning hal qiluvchi unsuri hisoblanadi. Shaxsning tafakkur tarzi uning nafaqat ichki kechinmalari, madaniy va axloqiy darajasini, balki turli ijtimoiy munosabatlar doirasidagi hatti - harakatlar saviyasini ham ko’rsatadi. Inson ruh va tafakkur egasi bulgan mavjudot sifatida o’zining tengsiz qobiliyatini, cheksiz va chegarasiz imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish uchun sharoit yaratildi. Endi har bir fuqaro o’zini ozod his etish, erkin faoliyat ko’rsatish orqali yaratuvchanlik qobiliyatini shakllantirishga, tom ma’noda o’zining taqdirini o’zi belgilash va shu orqali jamiyat taqdirini belgilashga daxldor ekanligini anglay boshladi. Har bir kishida jamiyat hayotiga daxldorlik, millat va mamlakat taqdiriga befarq bo’lmaslik hissi shakllana boshladi. Xech kimga sir emas sport salomatlikni mustaxkamlash bilan birga, xar qaysi mamlakat, xar qaysi davlatni olamga mashxur qiladigan beqiyos vositadir. Xalqaro maydonlarda sportchilarimiz erishayotgan yutuqlar qalblarimizda g’ururiftixor tuyg’ularini uyg’otadi, ona Vatanimizga bo’lgan muxabbat hissini yanada yuksaltiradi Axloqiy tarbiya jarayoni murakkab va ziddiyatlidir. Bir qator vaziyatlar ta’siri ostida narozilik kelib chiqishi mumkin, bunga bolalarining so’lom turmish tarzi axloqiy yurishturishiga qo`yiladigan tashqi talablar bilan uning kattalar ko`rsatmalariga va talablariga mos kelmaydigan ichki intilishlari o`rtasidagi tafovvut sabab bo`ladi. 303 Bunday noroziliklarning doimiy bo`lishi bolaning kattalar talablariga salbiy munosabatga asoslanadigan fe’l-atvorini shakllantiradi. Natijada tarbiyasi og`ir deb ataladigan bolalar vujudga keladi, ularning xulq-atvori ancha chatoq bo`ladi, ya’ni ularning yurish-turishi ijtimoiy jihatdan mustahkamlangan normalarga va qoidalarga muvofiq kelmaydi. A.S.Makarenko ta’kidlaganidek, tarbiyasi og`ir bola binoyidek bola bo`lib, uning rivojlanishi umumiy qonunlarga bo`ysunadi, bu rivojlanishdagi ayrim buzilishlarning sabablarini oiladagi va bolalar bog`chasida maktabdagi turmush sharoitlaridan va tarbiya xatolaridan izlash kerak. Bugungi kunda bolalar orasida tarbiyasi og`ir bolalar yo’q deb ayta olamizmi? Tarbiyasi og`ir bolalarning yurish-turishida qanday o`ziga xos xususiyatlar bor, ular yurishturishdagi qaysi belgilari bilan boshqa bolalardan farq qiladi. Hozirgi vaqtda yurtimizda yoshlarda demokratik tafakkurni rivojlantirish jarayoni xalqimizning asrlar davomida takomillashib kelgan qadriyatlari hamda ilg’or umumbashariy qadriyatlar asosida amalga oshirilmoqda. Insonning milliy madaniyat muhitida o’zini erkin his qilishi turlicha bo’lgani kabi, umuminsoniy qadriyatlarni idrok etish va o’zlashtirishga moyilligi ham turlichadir. Bu jihatni yoshlarda demokratik tafakkurni rivojlantirish jarayonida hisobga olish zarur. Shaxs ma’naviy dunyosining individual rivojlanish tarixi, u o’zlashtirgan qadriyatlar tizimining umuminsoniy qadriyatlarga mosligi demokratik tafakkurga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Milliy qadriyatlarni umuminsoniy qadriyatlar bilan uyg’unlashtirish demokratik qadriyatlarni o’zlashtirishga xizmat qiladi. Bunda milliy standart va andozalarga asoslangan xususiyatlarni sun’iy ravishda saqlab qolishga intilish emas, ularning ijobiy jihatlarini saralab, umuminsoniy mohiyatga ega bo’lgan demokratik qadriyatlar tizimiga singdirish jarayonining muvaffaqiyatli xar bir shaxs va hamda millatning o’zligini anglashi va namayon qilishiga bog’liq bo’ladi. Axloqiy bilim asosan axloq to’g’risidagi sushbatlar, ma’ruzalar, mavzuiy kechalar, turli kasb namoyondalari bilan uchrashuvlar, o’quvchilar konferensiyasi va boshqa vositalar bilan amalga oshiriladi. Axloqiy bilim berishni tashkil qilishda o’quvchilarning yosh xususiyatlarini, ularning shaxsiy axloqiy tajribalarini, axloqiy me’yorlar to’g’risidagi xabar dorlik darajasini, axloqiy sohasidagi o’zlashtirgan bilimlarining axloqiy talablari bilan munosabatini xisobga olish zarur. Shaxsning axloqiy rivojlanishi axloqiy extiyojlarni shakllantirishni o’z ichiga oladi: jismoniy mehnatga, muloqotga, madaniy qadriyatlarni o’zlashtirishga, bilish qobiliyatini rivojlantirish va boshqalarga extiyoj seziladi. Bu extiyojlar o’quvchilar faoliyati va munosabatlarining real tajribasida rivojlanadi. Ko’p qirrali faoliyat jarayonida xattixarakatning ijtimoiy foydali ko’nikmalari, axloqiy odatlar, barcha axloqiy takror munosabatlar shakllanadi. Axloqiy odatlarni tarbiyalashda o’quv yurtining umumiy muxiti katta axamiyatga ega. An’analar, jamoa qonunlari bilan qo’llab-quvvatlanayotgan fe’latvorning shakllanish usullari o’quvchilar tomonidan yengil o’zlashtiriladi Fe’l-atvor tajribasini tashkil qilish asosan barqaror ijobiy ta’sir vositalarini yaratishdadir. Axloqiy me’yorlarni o’zlashtirish insonning bu me’yorlariga emotsional munosabati bilan boydi. Axloqiy me’yorni ma’lum ma’noda u yoki bu xatti-xarakatni keltirib chiqarishga undovchi sabablar xam belgilaydi. Axloqiy tuyg’u, axloqiy iztirob va axloqiy munosabatlar qat’iy shaxsiy ma’naviy qiyofaga ega. Ular insonni oliyjanob xarakat va niyatlardan qoniqtiradi, axloqiy me’yorlarni buzganlarida vijdon azobiga soladi. Bolalik yoshi tuyg’ularning rang- 304 barangligiga muxtoj va tarbiyachining vazifasi boladagi tuyg’ular ob’ektiga ijtimoiy zarur yo’nalish bera bilishdir. Psixologlarning aniqlashlaricha, kichik maktab yoshi axloqiy talab va me’yorlarni o’zlashtirishga moyilligining yuqoriligi bilan xarakterlanadi. Bu shaxs rivojlanishiga o’z vaqtida axloqiy poydevor qo’yish imkonini beradi. Kichik yoshda shaxsning axloqiy rivojlanishini belgilovchi tarbiyaning moxiyati bolaning xissiy xozir javobligiga tayanuvchi insonparvarlik munosabat va o’zaro munosabatlarini shakllantirishdan iborat.O’smirlik yoshida yaqin atrof muxitini o’zlashtirishda muayyan tajriba paydo bo’ladi, tengdoshlar bilan barqaror aloqalar o’rnatiladi, o’z-o’zini anglash, xususiy shaxsini tasdiqlashga extiyoj kuchayadi. O’smir atrofdagi kishilar namunasiga ergashadi, ideal axtarish, o’z mavqsini belgilash vositasini tanlashga intiladi. Shunday ekan, yosh-yoshlarning milliy mentalitetida keng ko’lamli dunyoqarashni tarbiyalashda ta’lim muassasalari, ijtimoiy institutlar, o’zini-o’zi boshqaruvchi jamoat tashkilotlarining faoliyatini kuchaytirish, har bir sohada integratsiyalashuvning zamonaviyligiga e’tiborni qaratish joizdir.
Xulosa

Ushbu kitobda odamzot uchun hamma zamonlarda ham bebaho boylik bo‘lib kelgan ma’naviyatning ma’no-mazmuni, uning inson va jamiyat hayotidagi o‘rni va ahamiyati, bu murakkab va serqirra tushunchaning nazariy va amaliy tomonlari keng qamrovli fikr va xulosalar orqali tahlil etiladi. Ayni paytda istiqlol yillarida yurtimizda milliy ma’naviyatimizni tiklash, uni zamon talablari asosida rivojlantirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan ulkan ishlar, bu borada oldimizda turgan maqsad va vazifalar, islohotlarning ma’naviy mezonlari haqida atroflicha fikr yuritiladi. Muallif haqli ravishda ta’kidlaganidek, “Vatanimizning kelajagi, xalqimizning ertangi kuni, mamlakatimizning jahon hamjamiyatidagi obro‘-e’tibori avvalambor farzandlarimizning unib-o‘sib, ulg‘ayib, qanday inson bo‘lib hayotga kirib borishiga bog‘liqdir. Biz bunday o‘tkir haqiqatni hech qachon unutmasligimiz kerak”. Shu nuqtai nazardan qaraganda, bugungi va ertangi hayotimiz bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan g‘oyat muhim va hal qiluvchi masalalar o‘rtaga qo‘yilgan mazkur asar insonning yuksalishida ma’naviyat olamining qanday ta’sir va kuchga ega ekani, shuningdek, ma’naviyatga qarshi qaratilgan xurujlarning real xavfi haqida har tomonlama mushohada yuritish, xalqimiz yangi hayot, yangi jamiyat asoslarini qurayotgan hozirgi murakkab va tahlikali zamonda odamlarni bunday xatarlardan ogoh etish, kelajak avlodimizni ma’naviy sog‘lom va barkamol etib tarbiyalash, el-yurtimiz, keng jamoatchilik e’tiborini bu masalalarga yana bir bor qaratishga da’vat etishi bilan ulkan ahamiyat kasb etadi. Kishilik jamiyati rivojining shaxs ma’naviy qiyofasiga ta’siri barcha zamonlarda turli mutafakkirlar va mutaxassislar tomonidan bisyor o‘rganib kelingan. Yangi asr arafasida jahon iqtisodiy xo‘jaligi tarkibi tubdan o‘zgardi. Ushbu jarayonlar shaxs ma’naviy qiyofasi xarakterining, hayotiy qadriyatlari va ideallarining, ijtimoiy mavqeining o‘zgarishiga, qator ijtimoiy illatlarning yuzaga kelishiga sabab bo‘lmoqda. Buning ustiga, XXI asr boshlariga kelib shaxs ma’naviy qiyofasiga tahdid soluvchi omil va vositalar miqdori ko‘payib ketdi. Shaxs ma’naviy olami uchun kurash turli siyosiy kuchlar faoliyatining asosiy maqsadlaridan biriga aylandi. Shu munosabat bilan mamlakatimiz birinchi rahbari o‘zining “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” nomli asarida shunday deb yozadi: “Agar biz bu masalada hushyorlik va sezgirligimizni, qat’iyat va mas’uliyatimizni yo‘qotsak, bu o‘ta muhim ishni o‘z holiga, o‘zibo‘larchilikka tashlab qo‘yadigan bo‘lsak, muqaddas qadriyatlarimizga yo‘g‘rilgan va ulardan oziqlangan ma’naviyatimizdan, tarixiy xotiramizdan ayrilib, oxir-oqibatda o‘zimiz intilgan umumbashariy taraqqiyot yo‘lidan chetga chiqib qolishimiz mumkin.”

So’zimning nihoyasida shuni qat’iy ishonch bilan aytmoqchimanki, O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimovning “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” kitobi nafaqat O’zbekiston xalqining farovonligi, balki butun insoniyatning yanada taraqqiy etishi yo’lida xizmat qiladi.¹