I bob. Aholi daromadlari

Ijtimoiy siyosat – bu davlatning daromadlar taqsimotidagi tengsizlikni yumshatishga va bozor iqtisodiyoti qatnashchilari o’rtasidagi ziddiyatlarni bartaraf qilishag yo’naltirilgan siyosatdir.
Aholini ijtimoiy himoyalash chora-tadbirlari tizimidagi eng asosiy yo’nalish – bu narxlar erkinlashtirilishni va pulning qadrsizlanish darajasiga ortib borishi munosabati bilan daromadlarning eng kam va o’rtacha darajasini muntazam oshirib borish hisoblanadi. “Ma‘lumki, malakatimzda kam ta‘minlangan oilalarni bepul sigir berish yo’li bilan qo’llab-quvvatlash alohida e‘tibor qaratiladi. Masalan, 2006 yildan hozirga qadar nan shunday oilalar uchun 103 mingdan ziyod qoramol berildi. Natijasida 2009 yilning birinchi yanvargacha shaxsiy yordamchi va dehqon xo’jaliklari qoramol boquvchi sifatida ro’yxatga olingan fuqarolarning umumiy soni bir million 100 mingdan ko’proqni tashkil etdi. Shulardan 54 ming kishiga yangi mehnat darajasiga berildi, bir yuz o’n bir ming fuqaroning esa mavjud mehnat daftarchasiga ish staji tegishli tartibda qayd etildi” ¹.
Aholining ijtimoiy himoyalashning ikkinchi yo’nalishi – ichki iste‘mol bozorini himoya qilish, hamda oziq-ovqat mahsulotlari va nooziq – ovqat mollari asosiy turlari iste‘molini muayyan darajada saqlab turish bo’ldi. Bunga erishishida muhim mahsulotlar eksportini bojxona tizimi orqali nazorat qilish va ulrga yuqori boj to’lovlari joriy etish, kundalik zarur tovarlarni me‘yorlangan tarzda sotishni tashkil qilish kabi tadbirlar katta ahamiyaga ega bo’ladi.
Ijtimoiy siyosatni amalga oshirishning uchinchi yo’nalishi - aholining kam ta‘minlangan tabaqalarning ijtimoiy himoyalash va qullab-quvvatlash borasida kuchli chora-tadbirlar o’tkazganligi bo’ldi. Masalan, pensionerlar, nogironlar, ko’p bolali va kam daromadli oilalar, ishsizlar, o’quvchi yoshlar hamda qayd etilgan miqdorda daromad oluvchi kishilar turli xil yo’llar bilan himoya qilib borildi.
Yalpi ijtimoiy kafolatlar tizimdan ishonchli ijtimoiy kafolatlari va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash tiziiga izchillik bilan o’tish-ijtimoiy siyosati amalga oshirishga, ijtimoiy himoya vositasini kuchaytirishda sifat jihatdan yangi bosqich boshlanishini bildiradi.
Bularning barchasi mamlakat aholisini ijtimoiy har tomonlama qo’llab-quvvatlash va himoya qilish, uning turmush farovonligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Xullas, islohotlar davridagi davlat aholining muhtoj tabaqalarni qo’llav-quvvatlash bilan birga, o’z mehnat faoliyati orqali oilasining farovonligini ta‘minlashga haraqat qilayotgan kishilar uchun teng sharoit va qo’lay imkoniyat yaratib bormoqda.
Turmush darajasi - bu jismoniy, manaviy va ijtimoiy ehtiyojlarning rivojlanish darajasi, qondirilganlik miqiyosi va ularing qondirish uchun yaratilgan imkoniyatlarni aks ettiruvchi kompleks ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyadir.
Turmush darajasi to’g’risida to’liqroq malumot olish uchun aholi daromadlari va ehtiyojlari, istemol darajasi va tarkibi, uy-joy, mol-mulk, madaniy-maishiy buyumlar va boshqalar bilan tabminlanganlik darajasini chuqurroq o’rganish lozim bo’ladi.
Turmush darajasini ifodalovchi ko’rsatkichlar turli-tuman bo’lib, ular quyidagi turkumlarga ajratiladi:
-umumiy va xususiy;
-iqtisodiy va ijtimoiy-demografik;
-obyektiv va subyektiv;
-qiymat va natural;
-miqdo rva sifat;
-istemol proportsiyasi va tarkibi ko’rsatgichlari;
-statistik va boshqa ko’rsatkichlar.
Umumiy ko’rsatgichlarga:
1.Milliy daromad
2.Istemol fondi
3.Milliy boyliklar iste’mol fondi kabilarning aholi jon boshiga to’g’ri keladigan ulushi kiritiladi. Bu ko’rsatkichlar jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining umumiy darajasini ifodalaydi.
Xususiy ko’rsatkichlardan:
1.Iste’mol darajasi va usullari.
2.Mehnat sharoitlari.
3.Turar-joy taminoti va maishiy qulayliklar.
4.Ijtimoiy-madaniy xizmat ko’rsatish darajasi
5.Bolalarni tarbiyalash sharoitlari.
6.Ijtimoiy taminot va boshqalarni keltirib o’tish mumkin.
Iqtisodiy ko’rsatkichlar inson va jamiyat hayotining iqtisodiy imkoniyatlarini ifodalaydi. Jamiyat iqtisodiy taraqqiyoti va har bir insonning farovonligi (va ha-iqiy daromadlar, ish bilan bandlik va boshqalar) darajasini aks ettiruvchi ko’rsatkichlarni iqtisodiy ko’rsotkichlar sirasiga kiritiladi.
Ijtimoiy-demografik ko’rsatkichlar aholining yoshi, jinsi, kasbiy-malakaviy tarkibini, ishchi kuchini jismoniy takror ishlab chiqarishni ifodalaydi.
Obyektiv ko’rsatkichlar obnktiv (iqtisodiy, texnik va hokazo) bazaga,ega bo’lsa, subyektiv ko’rsatkichlar aholi guruhlari yoki alohida shaxslarning mehnat,oilaviy munosabatlar, daromadlar,ish, turmush tarzi vash u kabilardan qoniqish bo’yicha hisobga olinadi.
Qiymat ko’rsatkichlari barcha daromad ko’rsatkichlari va pul ko’rinishidagi boshqa ko’rsatkichlarni (tovar aylanishi, xizmatlar, tashishlar, pul jamg’armalari va qo’yilmalari va hokazolarni hajmi) o’z ichiga oladi. Natural ko’rsatkichlar natural birliklarda (dona,kvm, kubm va hokazolar) o’lchanadigan muayyan moddiy nematlar va xizmatlar-oziq-ovqat mahsulotlari, energiya istemoli, mol-mulk, turar-joylar, madaniy–maishiy tovarlar taminotining hajmini ifodalaydi.
Miqdor ko’rsatkichlari muayyan moddiy nematlar va xizmatlar istemol hajmini aniqlaydi. Sifat ko’rsatkichlari esa aholi farovonligini sifat ko’rsatkichlari esa aholi farovonligini sifat jihatdan baholash imkonini beradi.
Hozirgi paytda yuzaga kelgan sharoitlarni hisobga olib, bozor iqtisodiyoti sharoitlariga muvofiqlashtirilgan quyidagi yangi ko’rsatkichlar tizimi taklif etiladi:
1)umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar;
2)aholi daromadlari;
3)aholi iste’moli va harajatlari;
4)aholining pul jamg’armalari;
5)jamg’arilgan mol-mulklar va turar-joylar;
6)aholining ijtimoiy tabaqalanishi;
7)aholining kam ta’minlangan tabaqalari.
Turmush darajasini ifodalash uchun mutlaq va nisbiy qashshoqlik ko’rsatkichlaridan ham foydalaniladi. Mutlaq qashshoqlik-daromadning umuman yo’qligi yoki shaxs (oila)ning minimal turmush ehtiyojlarini qondirish uchun zarur daromadining yo’qligi. Mutlaq qashshoqlik ko’proq daydilar, boshpanasizlar va shu kabilar orasida uchraydi.
O’zbekistonda nisbiy qashshoqlik yashash minimummidan kam bo’lgan daromad miqdori bilan aniqlanadi. Jahon amaliyotida esa bu ko’rsatkich mamlakat bo’yicha o’rtacha daromadning 40-60 foizidan kam bo’lgan daromadlarga nisbatan qo’llaniladi.
Jamiyat a'zolarining daromadlari darajasi ularning farovonligining eng muhim ko'rsatkichidir, chunki u shaxsning moddiy va ma'naviy hayotining imkoniyatlarini belgilaydi: dam olish, ta'lim olish, sog'lig'ini saqlash, shoshilinch ehtiyojlarni qondirish.
Ijtimoiy siyosat - bu ijtimoiy farovonlikka erishish, aholining hayot sifatini oshirish va jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashga qaratilgan chora-tadbirlar tizimi. Ijtimoiy siyosatni amalga oshirishning asosiy printsipi ijtimoiy adolatni ta'minlashdan iborat: bir tomondan, davlat fuqarolarga yashash uchun teng boshlang'ich sharoitlarni ta'minlashi kerak, boshqa tomondan, jamiyatning eng faol a'zolari ko'proq imtiyozlar olishlari kerak. va ularning ishi uchun xizmatlar.
Daromad miqdoriga ko'p turli omillar ta'sir qiladi, ko'pincha ta'sirning ko'p qirrali xususiyatiga ega. Ularning ichida harakatning kuchini va daromad shakllanishining boshqa omillari yo'nalishini belgilovchi ijtimoiy-siyosiy; daromadning jinsi, yoshi, jismoniy chidamliligi va intellektual qobiliyatiga bog'liqligini hisobga olgan holda demografik; kasbiy, ta'lim darajasini, malakasini va ish tajribasini o'rganish; shaxsning jamiyatdagi o'rniga va lavozim ierarxiyasiga qarab daromad miqdorini belgilovchi maqom; ijtimoiy-iqtisodiy, xususan, faoliyat turi va turini, bandlik imkoniyatlarini, ishlab chiqarish turini, ishlab chiqarish vositalariga egalik shaklini, mehnat sharoitlarini o'z ichiga oladi.
Turli xil iqlim sharoitlariga ega bo'lgan mamlakatlarda geografik omillar alohida ahamiyatga ega, chunki asosiy tovarlar va xizmatlarning narxi mintaqadan mintaqaga sezilarli darajada farq qiladi va shunga mos ravishda turli darajadagi daromadlarni nazarda tutadi.
Shunday qilib, aholi daromadlari uy xo'jaliklari tomonidan olingan barcha natura va pul mablag'laridir. Ular naqd yoki naqd shaklda bo'lishi mumkin. Natura shaklidagi daromadlarga qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, chorvachilik mahsulotlari, xizmatlar va boshqa natura ko‘rinishdagi mahsulotlarning barcha tushumlari kiradi. Naqd pul daromadlari - odatda qayta tiklanadigan va har oy muntazam ravishda uy xo'jaligi yoki alohida a'zolarga hisoblangan pul tushumlari.
Aholining daromadlari hajmiga bevosita ta'sir ko'rsatadigan omillar qatoriga ish haqining o'zi hajmidan tashqari, chakana narxlarning dinamikasi, iste'mol bozorining tovarlar bilan to'yinganlik darajasi va boshqalar kiradi. Mamlakat iqtisodiyotining holati va amalga oshirilayotgan ijtimoiy siyosat aholi daromadlari darajasiga bevosita ta'sir ko'rsatmoqda.
Aholining real daromadlari mamlakat hukumati uchun eng muhim ko'rsatkichlardan biri bo'lib, uning yordamida barcha fuqarolarning moddiy ta'minlanish darajasi aniqlanadi. Bundan tashqari, bu ko'rsatkich mehnat unumdorligining o'sishiga ta'sir qilishi mumkin. Shu sababli, turmush darajasi ko'rsatkichini hisoblashning yangi usullari muntazam ravishda o'rganiladi.
Jamiyatning real rentabelligining qiymati davlatdagi ijtimoiy iqlimga ta'sir qiladi. Aholining moddiy boyligining o'sishi bilan davlatning umumiy turmush darajasi yaxshilanadi. Buning uchun yagona shartga - real daromadlarni butun mamlakat aholisiga teng taqsimlashga rioya qilish kerak.
Haqiqiy va nominal daromad o'rtasidagi nisbat quyidagi formula bilan ifodalanadi: DR = DN / C. Bu erda:
DR - haqiqiy qaytish.
DN - nominal rentabellik.
C - mutlaq narx darajasi.
Turmush darajasini o'rganishda ijtimoiy standartlar va aholining o'rtacha minimal daromadlari hal qiluvchi ahamiyatga ega. Ular qonun bilan tasdiqlangan va aholi daromadlarining eng muhim kafolatlari bo‘lib, ular mamlakatning erishilgan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi darajasidan kelib chiqib davlat tomonidan ta’minlanishi shart. Ijtimoiy me'yorlarga yashash minimumi, eng kam ish haqi, qarilik nafaqasi va boshqalar kiradi.
Natijalarga ko'ra namunaviy so'rovlar uy xo'jaliklari budjetlari jami daromadlarning hajmi va tarkibini belgilaydi, turar-joy, oila tarkibi, bandlik va boshqa ijtimoiy-demografik va tabiiy-iqlim omillariga qarab ayrim turdagi uy xo'jaliklari daromadlari darajasidagi farqlarni aniqlaydi.
Uy xo'jaliklarining umumiy daromadi o'z ichiga oladi pul daromadlari (tarkibida pul daromadlari va xarajatlari balansining o'xshash ko'rsatkichi bilan mos keladi), o'z ishlab chiqarishi tomonidan iste'mol qilingan yoki boshqa manbalardan olingan oziq-ovqat narxi (qarindoshlarning yordami va boshqalar), shuningdek natura shaklida beriladigan subsidiyalar va imtiyozlar.
Uy xo'jaliklarining soliqlar va majburiy to'lovlargacha bo'lgan pul mablag'lari va umumiy daromadlari nominal, ushbu to'lovlardan keyin esa - bir martalikdir. Vaqt o'tishi bilan tendentsiyalarni o'rganish uchun umumiy va foydalaniladigan pul daromadlari real ko'rinishda hisoblab chiqiladi (iste'mol narxlari indeksiga moslashtirilgan).
Milliy hisoblar tizimi doirasida xalqaro standartlarni hisobga olgan holda hozirgi kunda yangilari joriy etilmoqda. Shunday qilib, turmush darajasini tahlil qilish uchun uy xo'jaligi sektorining yalpi va to'g'rilangan ixtiyoriy daromadlari ko'rsatkichlari tobora keng tarqalgan.
Yalpi ixtiyoriy daromad rezident xonadonlarning ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etishi munosabati bilan olgan birlamchi daromadlari summasini (ish haqi, aralash daromad, mulkiy daromadlar), shuningdek olingan va o‘tkazilgan joriy transfertlarning qoldig‘ini o‘z ichiga oladi.
Tuzatilgan ixtiyoriy daromad ixtiyorida bo‘ladigan daromadlar va natura ko‘rinishidagi ijtimoiy transfertlar yig‘indisiga teng (ta’lim, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot, uy-joy kommunal xizmat ko‘rsatish va boshqalar sohasida bepul yoki subsidiyalangan xizmatlar qiymati).
Aholining daromadlarini o'lchashning o'ziga xos xususiyati shundaki, daromadlarni shakllantirish va ulardan foydalanish jarayonlari har doim ham to'g'ridan-to'g'ri kuzatish mumkin emas va ba'zi elementlarni faqat bilvosita baholash mumkin.