I bob iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida inflyatsiyani yuzaga kelish shakllari va uni ijtimoiy iqtisodiy oqibatlarining nazariy asoslari

 Inflyatsiya nazariyalari
Hozirgi vaqtda inflyatsiya tabiatini o`rganishda iqtisodchi olimlar uning 
monetar sabablarini, ya`ni tovar masasiga nisbatan pul massasining xajmini 
o`zgarishini asosi qilib ko`rsatadilar. Inflyatsiya bilan olib boriladigan faoliyatda 
uning darajasini o`lash uchun dastak lozim bo`ladi. Ushbu dastak bo`lib baholar 
indeksi hisoblanadi. Baholar indeksi joriy umumiy iste`mol narxlarining bazis 
davridan narxlarga nisbatan o`sishi (pasayishi) bilan aniqlanadi. Ushbu indeksni 
aniqlashda mamlakat fuqorolarining iste`mol savatiga kiritilgan mahsulotlar v 
xizmatlarning chakana narxlaridan foydalanadilar. Ushbu formula quyidagicha 
hisoblanadi:
PKt
IPTs = ------------ x 100 %
PKb
Bu erda: IPTs – iste`mol narxlarining indeksi;
PKt - iste`mol savatining joriy narxi;
Pkb - iste`mol savatining bazis narxi.
Inflyatsiya darajasining o`sishini bir bahosini o`sishi bilan aniqlash mumkin. 
Masalan 1 litr benzinning bazis davridagi narxi 500 so`m bo`lgan va uning joriy 
davrdagi narxi 585 so`mga teng. Demak, biz kuzatgan davr ichida 1 litr benzinning 
narxi 117 % ga ortgan.
585 so`m
1 litr benzin = --------------- x 100 % = 117 %
500 so`m
Baholar indeksidan tashqari inflyatsiyani boshqarishda yalpi ichki mahsulot 
indeksi ko`rstakichidan foydalaniladi. Yalpi ichki mahsulot – bu ma`lum bir davr 

---

12 
mobaynida, odatda bir yilda mamlakatda ishlab chiqarilgan barcha mahsulotlar, 
bajarilgan ishlar va ko`rsatilgan xizmatlarning umumiy miqdorining puldagi 
ifodasidir. Yalpi ichki mahsulot baholar indeksini umumiy darajasini o`lchash 
uchun deflyatordan foydalaniladi. Deflyator – bu pul ifodalangan iqtisodiy 
ko`rsatqiyalarni o`tgan davrdagi baholar darajasiga nisbatan taqqoslash maqsadida 
qo`llaniladigan koeffitsientdir. Deflyator yordamida aniq bir muddatdagi haqiqiy 
ish haqi darajasini aniqlash mumkin.
Xalqaro amaliyotda inflyatsiyaning mohiyatini o`rganish va uni oqilona 
boshqarish bo`yicha turli nazariyalar mavjud. ulardan biri bo`lib Angliyalik taniqli 
iqtisodchi olim Djon Meynard Keyns yaratgan nazariya hisoblanadi. Dj.M.Keyns 
bozor iqtisodiyoti faoliyatiga davlat tomonidan aralashuvini bilvosita dastakini 
ishlab chiqdi. Ushbu dastak yordamida davlat tomonidan faol moliya siyosati olib 
borish, talabni rag`batlantirish va ommaviy ishsizlikni pasaytirishni amalga 
oshirishi imkoniyatiga ega bo`ladi. Keyns tomonidan ishlab chiqilgan iqtisodiy 
mexanizm quyidagi asosiy nizomlardan iborat:
1. 
mamlakat aholisining ish bilan ta`minlanganligi darajasi ishlab 
chiqarish xajmi bilan aniqlanadi;
2. 
umumiy talab taklifga to`g`ri kelmaydi, chunki ma`lum pul 
mablag`lari jamg`arishga sarflanadi;
3. 
ishlab chiqarishning xajmi oqilona talab darajasidagi tadbirkorlikka 
asosan aniqlanadi;
4. 
investitsiyalar va jamg`armalar barobarligi holatidagi investitsiya 
hamda jamg`arma aktlari mustaqil faoliyat ko`rsatadi.
Dj. Keynsning asosiy fikri quyidagilardan iborat: qo`shimcha pul emissiyasi 
aholining to`lovga qobiliyatlilik talabini oshiradi. Buning natijasida tovarlar va 
xizmatlarni ko`payishi uchun asos yuzaga keladi. Ishlab chiqaruvchilar tomonidan 
xaridorlarning pullarini olish maqsadida ishlab chiqarish hajmini ko`paytiradilar va 
muomaladagi ortiqcha pul emissiyasi massasini mahsulotlar va xizmatlar bilan 
to`ldiradilar. Xalqaro amaliyotda Dj. Keyns tomonidan ilgari surilgan nazariya 
«tartibga solinib turiladigan inflyatsiya» nomini olgan.

---

13 
O`tgan asrning 60 yillarida inflyatsiya nazariyasining yangi maktabiga asos 
solindi. Ushbu maktabga AQShlik mashxur iqtisodchi, Nobel` mukofatining 
laureati, «Chikago iqtisodiy maktabi»ning boshlig`i Milton Fridmen asos soldi. 
Xalqaro amaliyotda ushbu maktab «monetarizm» deb nomlanadi. Monetarizm 
maktabining asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:
1) 
«Pullar ahamiyatga egadir», ya`ni kredit – pul sohasidagi o`zgarishlar 
mamlakat iqtisodiyotining umumiy holatiga hal qiluvchi ta`sir ko`rsatadi;
2) 
Mamlakat Markaziy banki iqtisodiyotdagi xo`jalik holatidan qat`iy 
nazar pul massasining barqaror o`sishini ta`minlab turishi lozim.
M. Fridmenning asosiy g`oyasi quyidagilardan iborat: 
mamlakat 
ig`tisodiyotining rivojlanish darajasi davlat byudjetining holati, ishsizlik darajasi va 
boshqa makroekonomik ko`rsatqichlardan qat`iy nazar davlatning pul siyosatidagi 
asosiy vazifasi o`rtacha 3-5 % ga oshirishi lozim. Ushbu g`oya Dj. Keyns 
g`oyasiga qarama-qarshidir. Dj. Keyns pul massasini o`sishidagi cheklovlar va 
talabni oldinga surgan bo`lsa, M. Fridmen esa taklif va pul massasining doimiy 
o`sishini oldinga surgan.
Monetarizm 
maktabi 
tarafdorlari 
inflyatsiyaga 
qarshi 
quyidagi 
choratadbirlarni amalga oshirishni qo`llab-quvvatlaydilar:
- tadbirkorlikning to`g`ridan-to`g`ri rag`batlantirish (foydaga investitsiya 
qilingan qismidan soliqlarni pasaytirish); - davlat xarajatlarini qisqartirish;
- investitsiyaga yo`naltirilgan jamg`armalarning o`sishini rag`batlantirish 
(mamlakat aholisining jamg`armalarini tijorat banklariga va qimmatli qog`ozlarga 
joylashtirish).
O`z mohiyatiga asosan monetaristik siyosat qat`iy siyosat bo`lib, uni amalga 
oshirishda qattiqlik va turli demogogiyaga nisbatan befarqlikni talab etadi. Shuni 
ta`kidlash lozimki, Dj. Keyns va M. Fridmen yaratgan nazariyalari inflyatsiya bilan 
oqilona kurash olib borishda mutloq to`liq javob bermaydi. Har ikkala nazariya 
o`zining ijobiy tomonlari bilan bir qatorda salbiy tomonlarga ham egadir.
Iqtisodiyoti 
rivojlangan 
mamlakatlarning 
tajribasi 
shundan 
dalolat 
bermoqdagi inflyatsiya qaysi shakl va turda yuzaga chiqmasin, u doimo ishsizlik 

---

14 
muammosi hal etishlikni, ularning o`zaro bog`liqligini chuqur tahlil etgan 
avstraliyalik iqtisodchi olim A. Fillips grafiklar yordamida inflyatsiya va ishsizlik 
haqiqatda ular o`rtasida teskari aloqa mavjudligini isbotlaydi. Uning fikricha aniq
olingan mamlakatda aholi o`rtasida ishsizlik darajasi past darajada bo`ladi. O`z 
vaqtida uning aksi inflyatsiya darajasi yuqori bo`lgan holatda, ishsizlik darajasi 
past bo`ladi. Biz buni quyidagi grafikda ko`rishimiz mumkin. A. Fillipsning 
fikricha, inflyatsiya darajasi yuqori darajadagi mamlakatlarda haqiqiy ish haqi 
qiymati tushib boradi. Ushbu holat aholining turli toifalari narx-navo ko`tarilishi 
natijida yo`qotilgan haqiqiy ish haqini kompensatsiya qilish maqsadida ishlashga 
majbur bo`ladi. Buning natijasida, mamlakat aholisi o`rtasida ishsizlak darajasining 
pasayishi kuzatiladi.