I bob iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida inflyatsiyani yuzaga kelish shakllari va uni ijtimoiy iqtisodiy oqibatlarining nazariy asoslari

II BOB IQTISODIYOTNI ERKINLASHTIRISH SHAROITIDA 
DAVLATNING INFLYATSIYA BO`YICHA MAKROIQTISODIY 
SIYOSATI VA UNI HISOB KITOB TIZIMINI BOSHQARISH YO`LLARI 
2.1 Davlatimizning pulning qadirsizlanishi va inflyatsiyaga qarshi siyosati 
Inflyatsiya ayniksa utish boskichida turgan iktisodiyotga juda ogir ta`sir 
kursatadi.Buning sababi bozor iktisodiyoti yulida goyat muxim kadam bulgan 
narx-navoni erkinlashtirish, ya`ni narxlar ustidan davlat nazoratini bekor kilish 
bilan boglangan.Bunday narxlarni erkinlashtirishning kanday natijalarga olib 
kelishini oldindanok aytib berish mumkin:xamisha takchil bulib kelgan 
tovarlarning narxlari oshib ketadi.Nima sababdan? Chunki davlat ushbu 
tovarlarning narxlarini sun`iy ravishda past kilib belgilab kelgan va talab xamisha 
taklifdan oldinda yurgan yoki xukumat karorlari keltirib chikargan iktisodiy 
buzilishlar xamda samarasizlik tufayli shu xol vujudga keladi. Agar utish davriga 
kelganda odamlar kulida kup mikdorda pul tuplanib kolgan bulsa (chunki ularni 
biron bir kimmatli narsaga sariflashning imkoni bulmagan), inflyatsiya yuki yana 
xam ogirrok bulishi mumkin.
Shunga karamay, utish davri vaktidagi ana shu mukarrar inflyatsiya 
xurujining butun mushkilotlari evaziga erishiladigan narsa xam ancha katta 
buladi.Talab va taklif vositalari davlat zanjirlaridan ozod bulib ishlay boshlashi 
mumkin.Yukori narxlar talab juda xam kuchli ekanligidan darak beradi va bozor 
dastlab garchi sekin xamda turtinib bulsa xamki, ishlab chikarishni oshirish bilan 
javob beradi. Garchi odamlar kulida tuplanib kolgan pullar uz kadrini yukotgan 
bulsada, ularning kulidagi pullar endi real pul bulib koldi va iste`molchilar 
dukonlarda paydo bula boshlagan tovarlarni sotib olishlari mumkin. Taklif kupayib 
borgan sari narxlar barkarorlashadi va navbat yuk bula boshlaydi chunki 
iste`molchi sotuvda borgan sari kuprok mikdorda xilma-xil maxsulotlar paydo 
bulayotganligiga ishonch xosil kiladi.
Tadbirkorlar va sarmoyadorlar yangi iktisodiy erkinlikka yangi bizneschilarni 
kashF etish xamda tovarlar va xizmatlar taklif kilishda rakobatlashuv bilan javob 

---

22 
beradi shu tarika ish joylarini tashkil etadilar taklifni kupaytiradilar xamda 
narxlarning yanada normallashuvini keltirib chikaradi.
Bunday utishning eng muxim joyi shundaki xukumat narx-navoni 
belgilashdagi uz rolidan voz kechadi va bozor kuchlariga tovarlar va xizmatlarni 
taklif kilish imkonini beradi. Bunday erkin bozor mustaxkamlangandan keyin 
inflyatsiya davom etishi mumkin lekin iktisodiy utishning ancha ogir bulgan ilk 
davridagiga karaganda boshkaraladigan va kamrok xafv tugdiradigan muammo 
bulib koladi.
Pul massasining va narxlar darajasining «semirishi» kupincha bir-biri bilan 
boglangan va biri ikkinchisi bilan birga yuradi. Chunonchi agar pul massasi 
kupaygani bilan tovarlar soni kupaymasa, bu xol narxlarning usishiga yoki pulning 
xarid kobiliyatining pasayishiga sabab bulishi tabiydir va aksincha, narxlar 
darajasining osishi xujalik agentlarining pulga bulgan talabini oshiradi va shunga 
muvofik xolda muomiladagi massasi xam kupayadi.
Biroq inflyatsiyaning moxiyati pul moamalasining tovar massasi bilan 
ta`minlanmagan pullar bilan tulib-toshishigina iborat emas. Inflyatsiyaning 
moxiyati va sabablari ancha chukur bulib, ularni takror ishlab chikarish 
jarayonidagi (ishlab chikarish, iste`mol va jamgarish, ijtimoiy maxsulotni 
ayiriboshlash va iste`mol kilish) nomutanosibliklaridan, ishlab chikarish va moliya 
urtasidagi nomutanosibliklaridan izlash kerak.
Ular juda xilma-xil –kon`yukturavi, tsiklliy nomutanosibliklaridan to 
tuzilmaviy va tizimga xos nomutanosiblikkacha-bulishi mumkin. Chunonchi, 
80yillarda sobik SSSRning iktisodiyotida tizimga xos tanglik belgilari namayon 
buldi, xam ishlab chikarish, xam moliya soxalarida bir vaktning uzida katta 
kulamda uzgartirishlarni amalga oshirish kerak edi.Ishlab chikarish soxasi orkada 
kolgan va iktisodiyot surunkali tovarlar takchilligini boshidan kechirayotgan 
payitda pul muomalasining pul bilan tulib-toshish xavfi ayniksa kuchli buladi. 
Takchillik iktisodiyotida moliya soxasi tovarlar taklif kilishga karaganda talabni 
kupaytirishga kuprok ishlaydi. Buning natijasida talab bilan taklif urtasidagi 
nomutanosiblik oshib boradi, pul muomalasi yunalishlari pul belgilari bilan 

---

23 
tulibtoshadi, bu xol esa inflyatsiya jarayonlari vujudga kelishi uchun sharoit 
yaratadi.
Inflyatsiyaning moxiyati yanada tularok tushinish uchun inflyatsion solik 
degan xodisa ustida aloxida tuxtalib utish kerak, Uning moxiyati shundan iboratki, 
byudjetda nazarda tutilmagan subsidiyalar biron-bir tarmokka berilganida uning 
xodimlari boshka tarmoklarining xodimlariga nisbatan kushimcha pul mablaglari 
tarzida kushimcha afzallikka ega buladilar.
Rossiyaning kumir kazib chikaruvchi tarmogini favkulodda subsidiyalash ana 
shu xodisaning moxiyatini yakkol kursatib beradi.Byudjetda bunday xarajatlar 
nazarda tutilmaganligi sababli, xukumat kredit surab, markaziy bankka murojaat
kiladi. Natijada shaxtyorlar katta miktorda pul oladi, ya`ni ularning daromadlari 
ancha oshadi.
Narxlar ularni oshib ketgan pul daromadlariga nisbatanancha arzonrok bulib 
koladi, lekin boshka tarmoklar xodimlarining daromadlari xakida bunday deb 
bulmaydi.
Shaxtyorlar uzlarining kushimcha daromadlarini sarflab bulgunlaricha 
tovarlar va xizmatlarning narxi xam oshib boradi. Kolgan axoli bundan yutkazib 
kuyyadi: u narxlarning oshishga chidashga va uz xarajatlarini kiskartirishga majbur 
buladi. Aslida olganda, kumir kazib chikarish sanoati bilan boglik bulmagan 
odamlarning xammasi uchun, ya`ni amalda butun axoli uchun inflyatsiya 
kushimcha solik tulashga aylanib ketadi.
Inflyatsiyaning okibatlari murakkab va xilma-xildir. Uning uncha katta 
bulmagan sur`atlari narxlarning va foyda me`yorning usishiga yordam beradi, shu 
tarika vaktincha kon`ekturani jonlashtiruvchi omil buladi.
Inflyatsiya chukurlashib borgan sari takror ishlab chikarish jiddiy tusikka 
aylanadi, jamiyatdagi iktisodiy va ijtimoiy keskinlikni kuchaytiradi. Baxo bozor 
iktisodiyatidagi uzining asosiy vazifasini-iktisodiyot sub`ektlari uchun xolis 
axborot beruvchi belgi bulish vazifasini bajarmay kuyadi.
Inflyatsiya puldan tovar kochib utishni faollashtirib bu jarayonni katta okimga 
aylantiradi, bulgan kizikishni yukatadi, mavoza ayriboshlashi kayta dunyoga 

---

24 
kelishga erdam beradi. Inflyatsiyaning yukori suratlari fiskal tizimiga salbiy ta`sir 
kursatadi, chunki byudjetga tushayotgan soliklarning xakikiy mikdori pasayib 
ketadi. Inflyatsiya sharoitda axolining jamgarmalari kadirsizlanadi, kredit 
beradigan banklar va muassasalar xam zarar kuradilar.Uzok muddatli kredit 
berishning imkoni bulmay koladi, chunki kreditlash davri mobaynida kredit 
stavkalarini muttasil indeksatsiya kilib borish zarur buladi.
Inflyatsiyaning ijtimoiy okibatlari xam bor: u nominal shuningdek real ish 
xakkining usish sur`atlari tovarlar va xizmatlarining keskin oshib borayotgan 
narxlaridan orkada kolishga sabab buladi. Inflyatsiyadan kat`iy belgilangan 
daromat oluvchi odamlarining xamma toifalari zarar kuradi, ularning daromadlari 
yo kamayib boradi, yoki inflyatsiyaning sur`atlariga karaganda kamrok sur`atlar 
bilan oshadi.
Nominal kursatkichlar oshib ketishi yoki inflyatsiyaning yana bir misoli 
nominal foiz stavkasining oshishidan va valyutaning ayriboshlash kursi 
pasayishidan iboratdir.Davlat iktisodiyotidagi inflyatsiya jaroyonlari natijasida 
milliy pul birligining xarid kobilyati pasayadi, inflyatsiya pul zaxiralarining real 
kiymati eb bitiradi yoki mamlakatning pul birligini kadirsizlantiradi. Shunda axoli 
va korxonalar mamlakat valyutasidagi pul koldiklarini uzlarining nazarlarida xarid 
kobilyati mustaxkam va barkaror bulgan boshka ―kuchlirok‖ valyutaga 
almashtirishga xarakat kiladilar.
Inflyatsiyaning namoyon bulish shakillarini urganib chikib, biz inflyatsiya 
jarayon sifatida tovarlarning narxlari oshishida, pul bozorida foiz stavkalarining 
oshishida, milliy valyuta kursining pasayishida uz ifodasini topishini kurdik.
Ikkinchi tomondan bozor iqtisodiyoti sharoitida markazlashtirilgan pul 
fondlarini shakllantirish bilan bog`liq pulli munosabatlar vositasida mamlakat 
milliy iqtisodiyotidagi ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini darajada sifat va 
miqdor ko`rsatkichlari samaradorligiga davlat tomonidan iqtisodiy ta`sir 
ko`rsatishning muhim moliyaviy dastaklariga ega bÿladi.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda markazlashirilgan pul fondlarining 
asosiy turi hisoblanuvchi davlat byudjeti fondini shakllantirish va undan 

---

25 
foydalanish bilan bog`liq pul munosabatlarini bozor iqtisodiyoti sharoitida 
shakllantirish mexanizmini nazariy va amaliy jihatidan urganish bugungi kunda 
o`ziga xos dolzarb ahamiyatga egadir. Oxirgi yillarda inflyatsiya tez-tez uchrab 
turadigan jarayon bulib sifati ham uzgarib bormokda. Buning sababi shundaki, 
hozirgi kunlardagi inflyatsiya: birinchidan, uzluksiz baholarning oshishiga; 
ikkinchidan pul muomalasi konunining buzilishi natijasida umumxujalik 
mexanizmining ishdan chikishiga olib keladi. XX asr inflyatsiyasining asosiy 
sababi tovar kamyobligigina bulib kolmasdan, ishlab chiqarish va kayta ishlab 
chikarishda krizislar mavjudligi bilan ifodalanadi. Xozirgi davr inflyatsiyasi 
birinchidash; pul talabining tovar taklifidan oshishi natijasida pul muomalasi 
konunining buzilishi; ikkinchidan; - ishlab chikarishga ketadigan xarajatlar 
salmogining usishi natijasida tovarlar bahosining oshishi va shu sababli pul 
massasining ortib borishi bilan ifodalanadi.
Inflyatsiya lotincha – [inflation] so’zidan olingan bo’lib,ish,bo’rtish, 
ko’pchish degan ma`noni anglatadi. Bu so’z XIX asrning urtalaridan boshlab 
iktisodchilar tomonidan iqtisodiy termin sifatida ishlatilguncha kadar, u tibbiyotda 
xavfli usma kasalini ifodalashda kullanilgan.
Tarix xaqiqatda ham bu suzning har tomonlama xavfli ekanligini kursatdi. 
Chunki inflyatsiya kandaydir alohida olingan bozorda tovarlar va xizmatlar 
narxining usishidangina iborat bulmasdan, bu umumiktisod uchun xavfli hodisadir. 
Inflyatsiya suzining iktisodiy ugirtmasi - muomalada mavjud bulgan tovarlar va 
ularning bahosiga nisbatan kup pul chikarish degan ma`noni anglatadi.
Iqtisodda inflyatsiyaning yakuni tovarlar bahosining usishiga, 
koniktirilmagan, lekin kisman tulanishi mumkin bulgan talablarning vujudga 
kelishga olib keladi. Odatda inflyatsiyaning bu turi - klassik inflyatsiya deb 
yuritiladiInflyatsiya suzi Pul muomalasi sohasida AQSh ning Shimoliy va Janubiy 
shtatlari urtasida grajdanlar urushi bulganda muomalaga juda kup mikdorda (450 
mln. grin bek) kogoz dollar chikarilgan vaktdan boshlab kullanila boshlagan. 
Ularning sotib olish kobiliyati ikki yildan keyin 5% foizlargacha tushib ketgan.

---

26 
Agar tarixga e`tibor beradigan bulsak, urush va boshka ofatlar sababli davlat 
xarajatlarning oshib ketishi, inflyatsiya bilan uzviy boglik. Masalan, Angliyada 
kuchli inflyatsiya XIX asrning boshida Napoleon bilan urush davrida, Frantsiyada 
frantsuz revolyutsiyasi davrida, Rossiyada XIX asrning urtalarida namoyon bulgan. 
Germaniyada juda yukori sur`atlardagi inflyatsiya 1923 yillarda bulib, 
muomaladagi pul massasi 496 kvintillion markagacha etgan va pul birligi trillion 
marta kadrsizlangan. Bu tarixiy misollar kursatadiki, inflyatsiya hozirgi davr 
jarayoni bulmasdan, tarixan mavjud bulgan jarayondir.
Inflyatsiya va uning rivojlanishi alohida olingan mamlakatda ma`lum 
xususiyatlarga ega bulishi mumkin. Hozirgi davr inflyatsiyasi, utgan davr 
inflyatsiyasidan fark kiluvchi xususiyatlarga zga. Oldinti inflyatsiyalar vaktinchalik 
bulib, ular odatda urush vaktida harbiy xarajatlarni koplash uchun kogoz pullar 
chikarilishi natijasida yuzaga kelgan. Biror daromad olmasdan turib, ya`ni ishlab 
chikarish va tovarooborot sur`atlarini oshirmasdan, yoki bu kursatkichlar kamayib 
ketgan holda davlat tomonidan buladigan xarajatlarni moliyalashtirishning asosiy 
yullaridan biri kogoz pullarni muomalaga chik;arishdan iborat bulgan. Natijada 
muomalaga chikarilgan pullar, muomala uchun zarur bulgan oltin mikdoridan 
oshib ketgan va pulning real kiymati uning nominal kiymatidan tushib ketgan, 
ya`ni, xakikatda pul birligi uzida kursatilganidan kam oltin mikdorni ifoda kila 
boshlagan.
Oldingi inflyatsiyalarning yana bir xususiyati shundaki, ular ma`lum davrda 
namoyon bulgan. Hozirgi davr inflyatsiyasi esa odatda doimiy (xronik) xarakterga 
ega bulib xujalik hayotining barcha sohalarini kamrab olishi bilan, pul omillaridan 
tashkari boshka iktisodiy omillarga ta`sir kilishi bilan farklanadi.
Oxirgi yillarda inflyatsiya tez-tez uchrab turadigan jarayon bulib sifati ham 
uzgarib bormokda. Buning sababi shundaki, hozirgi kunlardagi inflyatsiya: 
birinchidan, uzluksiz baholarning oshishiga; ikkinchidan pul muomalasi 
konunining buzilishi natijasida umumxujalik mexanizmining ishdan chikishiga olib 
keladi. XX asr inflyatsiyasining asosiy sababi tovar kamyobligigina bulib 
kolmasdan, ishlab chiqarish va kayta ishlab chikarishda krizislar mavjudligi bilan 

---

27 
ifodalanadi. Xozirgi davr inflyatsiyasi birinchidash; pul talabining tovar taklifidan
oshishi natijasida pul muomalasi konunining buzilishi; ikkinchidan; - ishlab 
chikarishga ketadigan xarajatlar salmogining usishi natijasida tovarlar 
bahosining oshishi va shu sababli pul massasining ortib borishi bilan ifodalanadi.
Oylar
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020 
Yanvar
5,3
4,5
4,0
1,8
2,3
2,5
0,4
0,5
Fevral
2,7
3,0
2,9
2,3
3,5
1,5
0,6
0,9
Mart
2,3
2,4
1,9
2,9
2,2
1,0
0,2
0,9
Aprel
9,8
2,3
1,2
2,9
3,5
1,3
0,3
1,1
May
2,6
1,9
1,4
2,2
4,7
0,6
0,1
1,4
Iyun`
0,1
-2,4
-2,5
-3,4
-2,4
-2,8
-2,3
-1,3
Iyul`
-3,1
-0,7
-0,8
-0,1
-2,0
-3,1
-1,7
-1,7
Avgust
1,1
2,9
4,9
3,9
1,7
-1,6
1,3
0,2
Sentyabr
2,7
2,5
2,9
2,9
2,9
0,4
1,6
1,2
Oktiyabr
4,4
1,9
3,1
3,5
0,8
1,0
1,8
1,9
Noyabr
10,5
2,5
2,7
2,3
0,1
1,2
0,8
1,2
Dekabr
13,5
2,7
3,5
2,6
2,6
1,9
0,7
1,3
O`rtacha 1 
oyga
4,2
1,9
2,1
2,0
1,6
0,3
0,3
0,6
Dekabrdan 
Dekabrgacha
64,3
26,0
28,2
26,6
21,6
3,8
3,7
7,8