I боб Капитални бошқаришни ўрганишнинг назарий жиҳатлари Kapital

КОРХОНА КАПИТАЛЛАРИ ШАКЛЛАРИНИ ТИЗИМЛАШТИРИШ




-Ўз каптали

-Жалб қилинган капитал

Корхонага тегишлилиги

бўйича



Фойдаланиш мақсадлари

бўйича

-Ишлаб чиқариш капитали

-Ссуда капитали

-Судхырлик капитали



Инвестициялаш шакллари бўйича

-Молиявий шаклдаги капитал

-Моддий шаклдаги капитал

-Номоддий шаклдаги капитал



-Асосий капитал

-Айланма капитал

Инвестициялаш объектлари бўйича



-Пул шаклидаги капитал

-Ишлаб чиқариш шаклидаги капитал

-Товар шаклидаги капитал




Доиравий айланиш

жараёнида қатнашиш

шакллари быйича



Хўжалик фаолиятини

ташкилий хуқуқий

шакллари быйича

-Акционерлар капитали

-Бадаллар капитали (пайчилар)

-Индивидуал капитал



-Ишловчи капитал

-Ишламайдиган капитал

Хўжалик жараёнларида фойдаланиш характери быйича



Мулкчилик шакллари

быйича

-Хусусий капитал

-Давлат капитали

Мулкдорларнинг ишлатиш характери быйича

-Истеъмол каптали (ой. квар)

-Жам\ариладиган каптитал (реинвестициялаш )

Жалб этиш манбалари

быйича

-Миллий каптитал (отчествен)

-Хорижий капитал

Хуқуқий меёрларга мослилик харакати бўйича

-Расмий капитал

-Норасмий капитал

Kapital bu korxonaning nafaqat o‘zining ko‘p qirrali jihatlari mohiyatini xarakterlaydi, shuningdek ko‘p shaklli manbalari bilan ham yuzaga chiqadi. Umumiy tushunchalarda «Korxona kapitali» deganda hozirgi vaqtda turli shakldagi o‘nlab terminlar tushuniladi. Bu tushunchalarni ma’lum bir tizimga keltirishni talab etadi. Bunday tizimlashtirishni 1-chizmada keltiramiz va bunday shakldagi korxona kapitallarini alohida asosiy xususiyatlari bo‘yicha guruhlantirib qarab chiqamiz.

1. Korxonaga tegishligi bo‘yicha uning o‘z kapitali va jalb qilingan kapitallar shakllariga ajratiladi.

O‘z kapitali – bu korxonaning mablag‘lari umumiy qiymatini uning shaxsiy mablag‘lari va uning belgilangan aktivlarini shakllantirish uchun foydalaniladigan mablag‘larini bir qismini tashkil etadi (xarakterlaydi).

+arzga olingan kapital – korxonani rivojlanishini moliyalashtirish uchun qaytarilish asosida beriladigan pul mablag‘lari yoki boshqa mulkiy qiymatliklarni jalb qilishni xarakterlaydi. Korxonada ishlatilinadigan qarz kapitalini hamma shakli o‘zida uning belgilangan vaqtda qaytarilish talab qilinadigan moliviy majburiyatlarini bildiradi.

2. Foydalanish maqsadlari bo‘yicha korxona tarkibida quyidagi kapitallar shakllariga ajratish mumkin: ishlab chiqarish, ssuda va (sudxur)spekulyativ.

Ishlab chiqarish kapitali –ishlab chiqarish- ta’minot faoliyatining amalga oshirish uchun uning operatsion aktivlarida investitsiyalash bo‘yicha korxonaning mablag‘larni xarakterlaydi.

Ssuda kapitali – u o‘zida uning bir qism foydlaniladigan pul vositalari (tijorat banklarining qisqa va uzoq muddatli depozit jamg‘armalari) sifatida investitsiyalash jarayonida foydalaniladi uning shuningdek bir qism qarzli fondlarning vositalarini (obligatsiya, depozit sertifikatlari, veksel va boshqalarni) xarakterlaydi.

Spekulyativ(sudxo‘r) kapital– uning bir qismi, sudxo‘rlik moliyaviy operatsiyalar faoliyatida (asosan baholar farqi) foydalanilanishini xarakterlaydi.

3. Investitsiyalash shakllari bo‘yicha kapitallar: pul, material, nomaterial shaklidagi kapitallarga ajratiladi. Korxonaning ustav fondini shakllantirish uchun foydalaniladi. Bu korxonalarni yangitdan ochilishi va ustav kapitalini o‘stirish uchun qonun yo‘li bilan belgilangan shakllar hisoblanadi.

4. Investitsiyalash obyekti bo‘yicha: korxonada asosiy va oborot kapitallariga ajratiladi.

Asosiy kapital – bu korxona kapitalini foydalaniladigan qismini oborotdan tashqaridagi aktivlarini hammasini xarakterlaydi.

Aylanma kapitali – bu korxona asosiy aktivlariga sarflanadigan qismini xarakterlaydi.

5. Doiraviy aylanish jarayonida qatnashish shakli bo‘yicha: Bu doiraviy aylanishning umumiy sikllaridan kelib chiqadi va korxona kapitallarini uning pul, ishlab chiqarish va tovar shaklida ajratiladi. Korxona kapitallarini doiraviy aylanish sikllarini tavsiflash jarayonida to‘liq tushuntiriladi.

6. Mulk shakllari bo‘yicha: Bu xususiy va davlat kapitaliga, ya’ni korxona ustav kapitalini shakllantirish jarayonida investitsiyalashni belgilaydi. Kapitallarni bunday bo‘lishini korxonaning mulkchilik shakllari jarayonida foydalaniladi.

7. Tashkiliy – huquqiy faoliyat shakllari bo‘yicha:

• 
  aksioner kapitali (aksioner jamiyati shaklida tuzilgan korxona kapitali);
  
• 
  pay kapitali (mas’uliyati cheklangan jamiyatlar partner korxonalari kapitali, konsalting yoki jamoa kapitali);
  
• 
  individual korxona kapitali (oila, jamoa kapitali) shakllariga ajratiladi:
  

8. Xo‘jalik jarayoniga foylanish xususiyatiga qarab moliyaviy menejment amaliyotida ishlaydigan va ishlamaydigan kapitallarga bo‘linadi.

Ishlaydigan kapital – bevosita korxonaning daromadini shakllantirishda qatnashuvchi va korxonaning operatsion, investitsion va moliyaviy faoliyatini ta’minlashdda qatnashuvchi kapital qismiga aytiladi.

Ishlamaydigan kapital (yoki «o‘lik kapital») – kapital korxona daromadini shakllantirishi va korxona xo‘jalik faoliyati shakllarida bevosita qatnashmaydigan boshqa korxona aktivlariga investitsiyalash-tirilgan qismiga aytiladi. Masalan: ishlab chiqarishga foydalanilmaydigan imorat va vositalar; mahsulot uchun ishlab chiqarish zahiralari, ishlab chiqarishdan chiqarilgan, iste’molchilar talabidan qolgan, javob bermaydigan (tovarlar) va sifatini yo‘qotgan tovarlar kiradi.

9. Mulkdorlarning foydalanish xarakteri bo‘yicha: esa iste’mol qilinadigan va jamg‘ariladigan kapital shakllariga ajratiladi.

• 
  Iste’mol qilinadigan kapital taqsimlangandan keyin bu kapital funksiyasini yo‘qotadi: u o‘zida dezinvestitsiyani bildirib, oborotdan tashqari aktivlardan ajratish divedendlar, foizlar va ishchi xodimlarni ijtimoiy qondirish maqsadida bir qism kapitalni aylanma aktivlar va oborotdan tashqari aktivlar tarkibidan chiqarish.
  
• 
  Jamg‘ariladigan kapital – foydani o‘stirish divedendlar to‘lash jarayonida ularni o‘stirish kiradi.
  
• 
  10. Jalb qilish manbai bo‘yicha: milliy va xalqaro kapitallarga bo‘linadi.
  
• 
  Korxona kapitallarini doimiy doiraviy aylanish jarayoni xarakatlanishini qo‘yidagi tarkibda keltirish mumkin. Har bir tugallangan kapital aylanishi alohida bosqichlardan iborat bo‘ladi.
  
• 
  birinchi bosqich: pul shaklidagi kapital (operatsion aktivlarni investitsiyalash);
  
• 
  ikkinchi bosqich: ishlab chiqarish kapitali bu ishlab chiqarishni mahsulot shakliga o‘tishi;
  
• 
  uchinchi bosqich: bu tovar kapitali realizatsiya darajasi bilan tovar va xizmatlar pul kapitali shakliga aylanadi. Shuning uchun doimiy doiraviy aylanish stadiyalariga aytiladi. Bu korxona kapitallarini o‘rtacha doiraviy aylanish davomiyligini uning kunda (oy, yil) aylanish davrini xarakterlaydi. Bundan tashqari bu ko‘rsatkich ko‘riladigan davrida kapitalni aylanish miqdorini aks ettiradi.