I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

Tabiatda energiya hech vaqt bordan yo‘q bo‘lmaydi va yo‘qdan 
bor bo‘lmaydi, u faqat bir turdan boshqa turga yoki bir jismdan 
boshqa jismga o‘tib, miqdor jihatdan o‘zgarishsiz qoladi.
Mexanizmlarning foydali ish koeffitsiyenti
Har qanday mashina yoki dvigatelning foydali ishi to‘liq sarflangan 
energiyadan kichik bo‘ladi. Chunki barcha mexanizmlarda ishqalanish 
kuchlari mavjud bo‘lib, bu kuchlar natijasida qurilmalarning turli qismlari 
qiziydi. Sarflangan to‘liq energiyaning bir qismi issiqlikka aylanib, isrof 
bo‘ladi, qolgan qismi foydali ish bajaradi. Mashina va dvigatellar sarfla-
nayotgan energiyaning qancha qismi foydali ish berishini ko‘rsatadigan 
kattalik – foydali ish koeffitsiyenti (qisqacha FIK) kiritilgan.
Foydali ishning sarflangan ishga nisbati bilan o‘lchanadigan kat-
talik foydali ish koeffitsiyenti deb ataladi va η harfi bilan belgi­
lanadi.

---

167
VII bob. Ish va energiya. Energiyaning saqlanish qonuni
Har qanday mexanizmning foydali ish koeffitsiyentini foiz hisobida ifo­
dalash mumkin. Agar foydali ishni A
f
, sarflangan to‘liq ishni A
t
bilan bel-
gilasak, u holda FIK formulasi quyidagicha yoziladi:
η =
A
f
A
t
. 100 %.
FIK birdan yoki 100 % dan katta bo‘la olmaydi. Mashina va dvigatellarda 
ishqalanish kuchlarining ishi tufayli to‘liq energiyaning bir qismi isrof bo‘ladi 
va shu sababli FIK har doim birdan kichik bo‘ladi. 
Masala yechish namunasi
Ko‘tarma kranga quvvati 10 kW bo‘lgan dvigatel o‘rnatilgan. Kran mas-
sasi 5000 kg bo‘lgan yukni 3 minut ichida 24 m balandlikka ko‘ta radi. 
Kranning FIKni toping. g = 10 m/s
2
deb oling.
Berilgan: 
Formulasi:
Yechilishi:
N
t 
= 10 kW=10 000 W; 
A
t 
= N
t
t;  A
t
= (10 000·180) J = 1 800 000 J.
m =5000 kg; h = 27 m; A
f
= mgh; A
f 
= (5000·10·27) J = 1 350 000 J. 
t = 3 min = 180 s;
g = 10 m/s
2
.
Topish kerak:
η = ? 
Javob: η = 75 %.