I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

Barcha jismlarning harakati nisbiy bo‘lib, ularning tinch turishi 
ham nisbiydir.
Sanoq jism
Harakatning nisbiyligini hisobga olish uchun «sanoq jism» tushunchasi 
kiritiladi. Masalan, odam va avtomobillarning harakati yoki tinch 
holati Yerga nisbatan olinadi. Bu holda Yer – sanoq jism hisoblanadi. 
Atrofi mizdagi barcha jismlarning tinchlik holati yoki mexanik harakati ana 
shunday sanoq jismlarga nisbatan qaraladi. Agar Yerning Quyosh atrofi dagi 
harakati qaralayotgan bo‘lsa, Quyosh sanoq jism bo‘ladi.
Jismning harakati yoki tinch holati qaysi jismga nisbatan kuz a-
tilayot gan bo‘lsa, o‘sha jism sanoq jism deb ataladi.
3-rasmda yerga nisbatan 10 m/s tezlik bilan ke-
tayotgan platforma ustida shu yo‘nalishda 1 m/s 
tez lik bilan ketayotgan odam tasvirlangan. Bu 
odamning harakati uchun platforma sanoq jism deb 
olinsa, uning tezligi 1 m/s bo‘ladi. Agar sanoq jism 
sifatida Yer tanlab olinsa, odamning tezligi 11 m/s 
bo‘ladi (10 m/s + 1 m/s = 11 m/s). Yo‘lda ketayotgan avtomobil, poyezd 
va bosh qa larning harakatida sanoq jism sifatida Yer shari o‘rniga uning 
sirtida qo‘zg‘almas holatda joylashgan bino, daraxt kabilarni olish mumkin. 
Masalan, avtomobilning harakati yo‘l yoqasidagi daraxtga nisbatan ku za-
tilayotgan bo‘lsa, ayni paytda shu daraxt sanoq jism deb olinadi.
3-rasm.
Platforma ustidagi 
odam harakati nisbiydir

---

10
Kinematika asoslari
Sanoq sistemasi
Jismning mexanik harakati haqida to‘liq ma’lu-
mot berish kerak bo‘lsin. Masalan, avtomobil 
shaharning A punktidan B punktiga borishini tahlil 
qilaylik. Uning tekislikdagi hara katini ifodalash 
uchun quyidagi usuldan foydalanishimiz mumkin. 
Shahar xaritasini olib, unda harakat boshlangan 
A punkt, ya’ni sa noq jismni topamiz (4-rasm). Shu 
nu q tadan o‘tuvchi G‘arbdan Sharqqa va Janub-
dan Shimolga yo‘nalgan ikkita masshtabi ko‘r -
satilgan o‘q o‘tkazamiz. Bu bilan ikki o‘l chamli 
koordinatalar sistemasini hosil qilamiz. Avtomobil 
yurgan ko‘chalar bo‘yicha chiziq o‘tkazsak, avto mobilning koordinatalar 
boshiga nisbatan harakat yo‘li chizmasini ifodalagan bo‘lamiz. Endi harakat 
davomida avtomobilning koordinatalar boshiga nisbatan qayerda va qachon 
bo‘l gani aniq ko‘rsatilsa, harakat haqida batafsil ma’lumot berilgan bo‘ladi.
Agar parvozdagi raketaning koordinatalarini ifodalamoqchi bo‘lsak, uning
balandlik bo‘yicha harakati haqidagi ma’lumotlarni ham ko‘rsatishimiz 
kerak bo‘ladi. Buning uchun tekislikdagi koordinatalar sistemasida yuqoriga 
yo‘nalgan va koordinata boshidan 
o‘tuvchi perpendikulyar o‘q o‘t ka za miz. 
Natijada uch o‘lchamli koordinatalar sistema si hosil bo‘la di.
Raketaning harakatini to‘liq ifodalash uchun uchta parametr ko‘r sa tiladi:
1) sanoq jism (bu misolda Yer shari olina di);
2) koordinatalar sistemasi (koordinata markazi Yer sharida raketa uchgan
joydagi nuqtaga joylashtiriladi);
3) vaqt sanog‘i (raketa uchish trayektoriyasining ma’lum bir nuqtasida 
qaysi vaqtda bo‘lgani).