I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

lar ning davomiyligini ifodalaydigan fizik kattalikdir. Vaqt 
xalqaro birliklar sistemasi (XBS)da sekundlarda o‘lchanadi.
Bizni, asosan, jism fazodagi vaziyatining vaqtga bog‘liqligi qiziqtiradi. 
Tayanch tushunchalar: 
fazo, galaktika, vaqt, bir o‘lchamli koordi-
natada, ikki o‘lchamli koordinatada va uch o‘lchamli koordinatada 
ifodalanadigan harakat, uch o‘lchamli koordinatadagi fazo.
1. Faraz qilgan holda 99-betdagi ma’lumotlardan foydalanib, samolyotda Yerdan Oyga 
va Quyoshga borish uchun qancha vaqt uchish kerakligini hisoblang.
3-§. KINEMATIKANING ASOSIY TUSHUNCHALARI
Mexanikaning jism harakatini uning massasi va uni harakatga
keltiruvchi sabablar hisobga olinmagan holda o‘rganadigan 
bo‘limiga kinematika deb ataladi.
Kinematikaning asosiy vazifasi jismlarning istalgan vaqtdagi ko or dina ta -
larini aniqlashdan iborat. Jism koordinatalarining vaqtga bog‘liqligi haqidagi 
ma’lumotlar turli ko‘rinishda: masalan, grafik, jadval yoki formula ko‘rinishida 
berilishi, shuningdek, so‘zlar bilan ifodalanishi mumkin. Bu ma’lumotlarni 
bilgan holda shu jismning istalgan vaqtdagi fazodagi o‘rni aniq aytib beriladi. 
Buning uchun bir qator yangi tushunchalar bilan tanishib olishimiz kerak.
Moddiy nuqta
Uzoqda ketayotgan avtomobil shakli aniq ko‘rinmaydi, u juda kichkina, 
hatto nuqta bo‘lib ko‘rinishi mumkin. Asli kichkina chumoliga mikroskop 
orqali qaraganimizda esa u bahaybat yirtqich bo‘lib ko‘rinadi. Jismlarning 
harakatini o‘rganishda bir qator soddalashtirishlardan foydalanamiz. Bunday 
usullardan biri 
hara kat lanayotgan
jism ning o‘lchamlarini hisobga olmasdan, 
uni ko‘rilayotgan jarayon yoki chizmalarda moddiy nuqta deb olishdan iborat.
Muayyan sharoitda o‘lchami va shakli hisobga olinmasa ham
bo‘ladigan jism moddiy nuqta deb ataladi.

---

15
I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar
Uzunligi 4 m bo‘lgan avtomobilning 10 km masofani bosib o‘tishdagi 
harakatini o‘rganishda uni moddiy nuqta deb qarash mumkin. Chunki avto-
mobil bosib o‘tadigan masofa uning uzunligidan 2500 marta katta. Shu 
singari, samolyotning uzoq masofaga parvozi qaralayotganda, uni moddiy 
nuqta deb hisoblash mumkin. Aynan bir jism bir holda moddiy nuqta deb 
qaraladi, boshqa holda esa uni moddiy nuqta deb qarab bo‘lmaydi. Masalan, 
o‘quvchi maktabga bora yot ganida uyidan 1 km masofani bosib o‘tsa, bu 
harakatda uni moddiy nuqta deb qarash mumkin. Lekin shu o‘quvchi uy 
ichida ertalabki gimnastika mashq larini bajarayotganida, uni moddiy nuqta 
deb bo‘lmaydi. Kitobni sumkadan olib stolga qo‘yish jarayonini rasmda 
ifodalashda kitobni qaysi tomoni bilan qo‘yganligimizni ko‘rsata olamiz. 
Lekin maktabga olib ketilayotgan kitob chizmada juda kichkina nuqta 
sifatida tasvirlanadi. Bu holda uni moddiy nuqta deb olish mumkin. 
Moddiy nuqta tushunchasidan harakatlanayotgan jism o‘lchami bosib 
o‘tilgan masofaga nisbatan juda kichik bo‘lgan holdagina emas, balki tahlil
qilinayotgan jism o‘lchami unga nisbatan qaralayotgan boshqa bir jismgacha
bo‘lgan masofaga nisbatan juda kichik bo‘lganida ham foydalaniladi. Yer 
sharining o‘lchamlari juda katta. Lekin Yer sayyorasining Quyosh atrofida 
aylanishi o‘rganilayotganda, ular orasidagi masofa yanada kattaligi sababli, 
Yerni moddiy nuqta deb qarash mumkin.