I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

4
4-§. 
JISM KINETIK ENERGIYASINING UNING 
TEZLIGI VA MASSASIGA BOG‘LIQLIGINI ANIQLASH
(5-laboratoriya ishi)
Ishning maqsadi: turli massali sharlar tezligini o‘zgartirib, kinetik energiya 
ishqalanish kuchini yengishini kuzatish yordamida ener-
giyaga oid bilimlarini mustahkamlash.
Kerakli jihozlar: turli massali 2 ta po‘lat sharcha, metall nov, brusok, 
o‘lchov tasmasi, sekundomer, shtativ.
Ishni bajarish tartibi
1. 137-rasmda ko‘rsatilganidek shtativ yordamida novni qiya holatda 
o‘rnating. Novning pastki uchiga brusokni tirab qo‘ying.
2. Novning o‘rta qismiga kichik massali sharchani qo‘ying va uni qo‘yib 
yuborib, nov bo‘ylab qanday dumalashi, yog‘och brusokka kelib urilishi, ish-
qalanish kuchini yengishi va brusokni ma’lum masofaga siljitishini kuzatib 
boring. 
3. Brusok siljib qolgan masofa Δl ni o‘lchang.

---

163
VII bob. Ish va energiya. Energiyaning saqlanish qonuni
4. Sharchani novning yuqori uchidan qo‘yib yuborib, tajribani takrorlang.
5. Katta massali sharchani novning o‘rta qismidan qo‘yib yuboring va bru-
sokning siljishini yana qayta o‘lchang.
6. 1-laboratoriya ishidagi kabi masofa va vaqtni o‘lchab, sharcha 
olgan tezlanishni toping. Tezlanish va vaqt ko‘rsatkichlaridan foydalanib, 
sharchaning brusokka urilish vaqtidagi tezligini aniqlang va 
2
mυ
2
E
k
= 
formuladan kinetik energiyani toping.
7. Brusokning surilishida bajarilgan ish va kinetik energiya orasidagi 
bog‘lanish natijalarini tahlil qiling va xulosa chiqaring.
137-rasm. Jism kinetik energiyasining uning tezligi va massasiga 
bog‘liqligini kuzatish uchun qurilma
45-§. QUVVAT
Quvvat va uning birliklari
Bir xil mexanik ishni turli mashina turlicha vaqtda bajarishi mum-
kin. Masalan, katta kran yerda turgan 10 t g‘ishtni 30 m balandlikka 
1 minutda olib chiqishi mumkin. Kichik kran esa shuncha g‘ishtni 2 t 
dan 5 marta ko‘tarib yuqoriga chiqarishi mumkin. Bunda ikkala kran bir 
xil ish bajardi, lekin uni bajarish uchun turlicha vaqt sarfladi.
Mashina, dvigatel va turli xil mexanizmlarning ish bajara olish im-
koniyatini taqqoslash uchun quvvat deb ataladigan fizik kattalik kiritilgan. 
Bir xil ishni bajaruvchi mashinalardan qaysi biri shu ishni qisqaroq vaqt 
ichida bajarsa, shunisi quvvatliroq bo‘ladi. Mexanizmning quvvati N vaqt 
birligida bajargan ishi bilan ifodalanadi:
.
t
N = A