I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

Jismning muayyan bir paytdagi yoki trayektoriyaning ma’lum bir 
nuqtasidagi tezligi oniy tezlik deb ataladi. Oniy tezlik jismning 
kuzatilayotgan ondagi tezligini bildiradi.
Avtobusning ikki bekat orasi dagi no tekis harakatini tahlil qilay lik. 
U bekatlar orasidagi yo‘l ni 6 minutda bosib o‘tsin. 
Avto bus ning harakat 
tezligi grafigi 32-rasmda tasvirlangan grafik kabi bo‘l sin. Ku za tish uchun 
turli vaqtlarni tanlab olib, shu vaqtlarga mos kelgan tezlik qiy matlarini, 
ya’ni shu ondagi oniy tezlikni topish mumkin. Grafikdan 2 minut o‘tgandagi 
oniy tezligi taqriban 32 km/soat, 4 minut o‘tgandagi oniy tezligi 40 km/
soat, 10 minut o‘tgandagi oniy tezligi esa 46 km/soat ga teng bo‘lganligini 
bilib olamiz. Harakatning ma’lum bir nuq tasidagi oniy tezligini taqriban 
aniq lash uchun shu nuqtada kichik Δt 
vaqt ichida jismning bosib o‘tgan Δs 
yo‘li topiladi. Bunda Δ (del ta) – kichik 
oraliqni bildiruvchi belgi. 
32-rasmdagi tezlik grafigi bo‘yicha A 
nuqta atrofida avtobus Δt = 0,3 s vaqt 
ichida Δs = 3 m yo‘l bosgan bo‘lsin. 
U holda avtobusning A nuqtadagi oniy
tezligining taqribiy qiymati:
υ = Δs = 3 m = 10 ּ 3,6 km = 36 km 
Tayanch tushunchalar: notekis harakat, o‘rtacha tezlik, notekis 
harakatda o‘rtacha tezlik, oniy tezlik.
1. Chang‘ichi tepalikdan tushgach, to‘la to‘xtagunga qadar harakatda bo‘ladi. 
Uning boshlang‘ich va harakat oxiridagi tezligi nolga teng bo‘lsa, butun yo‘l 
davomidagi o‘rtacha tezligi nolga tengmi?
2. 31-rasmda tasvirlangan tezlik grafigini tahlil qiling.
0 2 4 6 8 10 t, min 
50
25
υ, km/soat
A
32-rasm. Avtobusning tezlik grafigi
0,3 s
soat
soat
Δt
.

---

37
II bob. To‘g‘ri chiziqli harakat
1. Jism notekis harakat qilib, 2 minutda 60 m masofani bosib o‘tdi. U ning o‘rtacha 
tezligi necha m/s ga teng bo‘ladi?
2. Toshkentdan soat 7 : 30 da yo‘lga chiqqan «Spark» avtomobili 270 km yo‘l 
bo sib, soat 10 : 30 da Farg‘onaga yetib keldi. Uning o‘rtacha tezligini toping.
3. O‘quvchi yo‘lning ma’lum bir qismida 2 s davomida 3 m yurdi. Yo‘l ning shu 
qismidagi o‘quvchining tezligini toping. Bu taqribiy oniy tezlikmi yoki butun 
yo‘l davomidagi o‘rtacha tezlikmi?
4. Agar o‘quvchining o‘rtacha tezligi 1 m/s, uyidan maktabgacha bo‘l gan masofa 
600 m bo‘lsa, u maktabga 7 : 50 da yetib borishi uchun uyidan soat nechada 
chiqishi kerak?