I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

39-rasm. υ
0
> 0 bo‘lganda tekis 
tezlanuvchan harakat uchun 
yo‘l grafigi
t
υ
A
O
D
C
B
at
2
at
υ
0 
t
υ
0
t
2
s =
at
2
2
s, m
25
16
9
4
1
0
1 2 3 4 5 t, s
a = 2 m/s
2

40-rasm. υ
0
= 0 bo‘lganda tekis 
tezlanuvchan harakat uchun yo‘l grafigi
.

---

46
Kinematika asoslari
Bunday ko‘rinishga ega bo‘lgan egri chiziq parabola deb ataladi. Biz 
boshlang‘ich tezligi 
υ
0
= 0 
bo‘lganida
vaqt birligida tezligi bir xil miqdorda 
oshib boruvchi harakat uchun yo‘l grafigini ko‘rib chiqdik. Boshlang‘ich 
tezligi nolga teng bo‘lib, tekis o‘zgaruvchan harakat qilayotgan jism 
harakatining birinchi sekundida (t = 1 s ) tezlanishning yarmiga teng masofa 
o‘tishini (2) formuladan hisoblab topishimiz mumkin. 
Demak, birinchi sekundda bosib o‘tilgan yo‘lni bilgan holda tezlanishni 
topish mumkin ekan. 
Masala yechish namunasi
10 m/s tezlik bilan to‘g‘ri yo‘lda ketayotgan velosiрed –0,2 m/s
2
tezlanish 
bilan tekis sekinlanuvchan harakat qila boshladi. Velosiрed 40 s davomida 
qancha yo‘lni bosib o‘tadi? Velosiрed qancha vaqtdan keyin to‘xtaydi?
Berilgan: 
Formulasi: 
Yechilishi:
υ
0
= 10 m/s;
a = –0,2 m/s
2
; 
t = 40 s; υ = υ
0
+ at
0
υ = 0. υ
0
+ at
0
= 0
Topish kerak:
s = ? t
0
= ? Javob: s = 240 m; t
0 
= 50 s. 
Tayanch tushunchalar: tekis o‘zgaruvchan harakatda bosib o‘tilgan 
yo‘l, tekis o‘zgaruvchan harakat uchun yo‘l grafigi.
1. Tinch holatdan qo‘zg‘alib, (υ
0
= 0), a = 3 m/s
2
tezlanish bilan tekis tezlanuvchan 
harakat qilayotgan jismning yo‘l grafigini chizing.
2. 39-rasmda tasvirlangan grafikdan (υ
0
> 0 uchun) jismning bosib o‘tgan yo‘li qanday 
topiladi?
1. Joyidan qo‘zg‘alib, 0,3 m/s
2
tezlanish bilan tekis tezlanuvchan harakat qilayotgan 
jism 10 s da qancha yo‘lni bosib o‘tadi? 
2. Boshlang‘ich tezligi 30 km/soat bo‘lgan avtomobil 0,5 m/s
2
tezlanish bilan tekis 
tezlanuvchan harakat qilib, 1 minut davomida qancha yo‘lni bosib o‘tadi? 
3. Jism joyidan qo‘zg‘alib, 1 m/s
2
tezlanish bilan tekis tezlanuvchan hara kat qil-
moqda. Jism harakatining yo‘l grafigini chizing.
4. Boshlang‘ich tezligi 36 km/soat bo‘lgan avtomobil 4 m/s
2
tezlanish bilan tekis 
tezlanuvchan harakat qilmoqda. Avtomobil harakatining yo‘l grafigini chizing.
5. Jism bir xil vaqt oraliqlarida υ
0
= 0 m/s, υ
1
= 1 m/s, υ
2
= 2 m/s va h. k. tezlikka 
ega bo‘lsa, uning harakatini tekis o‘zgaruvchan desa bo‘ladimi? 
s = υ
0
t + at
2
2
s = ( ) m = 240 m.
–0,2 · 40
2
2
10 · 40 + 
t
0
= – s = 50 s.
10
–0,2
t
0
 = – a
υ
0
;
;
;
.

---

47
II bob. To‘g‘ri chiziqli harakat