I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

Yerga tortilishi tufayli jismning tayanchga yoki osmaga ta’sir 
etadigan kuchi jismning og‘irligi deb ataladi va P harfi bilan 
belgilanadi.
Yuqoridagi tajribalarda jism muvozan at holat ga kelganda jismning P og‘ir -
ligi F
og‘
og‘irlik kuchiga teng bo‘ladi. Tinch holat da tur gan jismning og‘irligi 
quyidagi formula bilan ifodalana di:
P = mg.
Og‘irlik tushunchasini og‘irlik kuchi tushunchasi bi-
lan chalkashtirib yubormaslik kerak. Ularning bir-biridan 
farq qiladigan ikki jihatini bilib olish lozim. Birinchidan, 
og‘irlik kuchi – bu jismning Yerga tortilish kuchi, og‘irlik 
esa jismning tayanchga (92-rasm) yoki osmaga (90-rasm) 
ko‘rsatayotgan ta’sir kuchi. Ikkinchidan, og‘irlik kuchi 
jismning vertikal yo‘nalishdagi tezlanishiga bog‘liq emas, 
ya’ni ma’lum bir joy uchun o‘zgarmasdir. Og‘irlik esa jism 
faqat tinch holatda turganda yoki vertikal tekis harakatda-
gina o‘zgarmasdir. 
Jism vertikal yo‘nalishda o‘zgaruvchan harakat qilganda og‘irlik o‘zgaradi. 
Masalan, 1-tajribadagi prujinaga osiladigan jismning massasi 100 g, ya’ni 
0,1 kg bo‘lsin. U holda jismning og‘irlik kuchi F
og‘
= 0,1 ⋅ 9,8 N = 0,98 N ≈ 
≈ 1 N. Bu kuch jism prujinaga osilganda ham, prujina cho‘zilayotganda 
ham, tinch holatga kelganda ham o‘zgarmaydi. Lekin og‘irlik 0 qiymatdan 
P
→
92-rasm. Jism-
ning tayanchga 
ta’sir kuchi 
F
→
og‘
91-rasm. Jism
og‘irlik kuchining 
tayanchga ta’siri 
F
→
el
P
→ 
= 
→
F
og‘

---

104
Dinamika asoslari
1 N ga qadar ortib boradi. Jism prujinaga osilgan vaqt ning o‘zida jismning 
prujina osilgan osmaga ta’siri bo‘lmaydi, ya’ni jism ning og‘irligi 0 ga teng 
bo‘ladi. Qisqa vaqt ichida prujina cho‘zila boradi va jismning osmaga ta’siri 
orta boradi, ya’ni jismning og‘irligi 0 dan 1 N ga qadar o‘zgaradi. Prujina 
cho‘zilib bo‘lgach, ya’ni jism muvozanat holat ga kelganida, uning og‘irligi 
1 N ga teng bo‘ladi.
2-tajribada ham shunday holat yuz beradi. 
Turmushda massa o‘rniga ko‘proq og‘irlik tushunchasi qo‘llaniladi. 
Masalan, bozorda tarozi yordamida mahsulotning massasi o‘lchansa-da, 
mahsulot ning og‘irligi o‘lchandi, deyiladi. Bu bilan xatolikka yo‘l qo‘yiladi, 
deb bo‘l maydi. Chunki tarozida mahsulot tinch holatda, ya’ni muvozanat 
holatida tor tiladi. Bu holatda og‘irlik N da emas, balki kg yoki g da hi-
soblanadi, xolos. 
Masala yechish namunasi
Dinamometrga yuk osilganda, biroz vaqtdan so‘ng u muvozanatga keldi. 
Shunda dinamometr 10 N ni ko‘rsatdi. 1. Dinamometrga osilgan yukning 
massasi qancha? 2. Muvozanat holatda dinamometr prujinasining elastiklik 
kuchi qancha bo‘ladi? 3. Yukning og‘irligi-chi? 4. Dinamometr yordamida 
yukning mas sasini o‘lchash mumkinmi?
Berilgan:  Formulasi: Yechilishi:
F
og‘
= 10 N;   
g = 9,8 m/s
2
.
Topish kerak: Javob: 1) m 
≈ 1 kg; 2) F
el
= F
og‘ 
= 10 N; 
m = ? F
el
- ? F
og‘
= ?  3) P = F
el
= 10 N; 4) Yer sirtida tur -
gan dinamometr yordamida massani ham o‘lchash mumkin. Buning uchun 
dinamometr shkalasi kilogramm va grammlarda darajalangan bo‘lib, o‘lchash 
jarayonida dinamometr prujinasi muvozanat holatida bo‘lishi zarur.