I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

27
-
§. OG‘IRLIK KUCHI
Yer yuzidagi jismlar nima sababdan Yerga torti-
ladi? Ular uchun ham butun olam tortishish qonuni 
o‘rinlimi?
Butun olam tortishish qonuni formulasidan foy-
dalanib, Yer sirtidagi ixtiyoriy m
1 
= m massali jism 
bilan m
2 
= M massali Yer sharining o‘zaro tortishish 
kuchini hisoblash mumkin (89-rasm): 
F = G mM
r
2
.
Bunda jism va Yer orasidagi masofa miqdori sifatida Yer sharining radi-
usi r = 6,4 · 10
6
m olinadi. m = 1 kg massali jism bilan M = 6 · 10
24
kg 
massali Yerning tortishish kuchini topaylik:
F =
1,5·10
10
1
1·6·10
24
N ≈ 9,8 N. 
(6,4·10
6
)
2
Demak, 1 kg massali jism va Yer bir-birini 9,8 N kuch bilan tortadi.
Nyutonning uchinchi qonuniga binoan jism Yerga qanday kuch bilan 
tortilsa, u Yerni o‘ziga shuncha kuch bilan tortadi. Bu kuchlar o‘zaro qa-
89-rasm. Yer va uning 
sirtidagi jismning o‘zaro 
tortishishi 
R
Yer
m
M
Jism
(1)

---

101
V bob. Tashqi kuchlar ta’sirida jismlarning harakati
rama-qarshi yo‘nalgandir. Shu bilan birga, 1 kg massali jism 9,8 N kuch 
bilan Yerga tortilsa, jism bu kuchni sezadi. Massasi juda katta bo‘lgan Yer 
uchun 9,8 N kuch ta’siri sezilmaydi. Demak, bunday holatlarda biz faqat 
Yerdagi jismlarning Yerga tortilishi haqida gapirishimiz mumkin.
Nyutonning ikkinchi qonuniga binoan Yerga tortilish kuchi ta’sirida 
jismning olgan tezlanishi: 
F
m
a
= .
Demak, 1 kg massali jism Yerning tortish kuchi ta’sirida 9,8 m/s
2
ga 
teng bo‘lgan tezlanishga ega bo‘ladi.
Ixtiyoriy massali, masalan, m = 8 kg yoki 25 kg massali jismlar Yerga 
qanday kuch bilan tortiladi? Bu kuch ta’sirida ular qanday tezlanishga ega 
bo‘ladi?
Demak, jismning massasi qancha bo‘lishidan qat’i nazar Yerga tortilish 
kuchi natijasida a tezlanishning kattaligi bir xil, ya’ni 9,8 m/s
2
ga teng 
ekan. Biz bu tezlanishni erkin tushish tezlanishi deb atab, uni g harfi bi-
lan belgilagan edik. Aslida, biz bu mavzuda erkin tushish tezlanishining 
qiymatini keltirib chiqardik. 
Jismni Yerga tortib turuvchi kuchni og‘irlik kuchi deb ataymiz va F
og‘ 
tarzida belgilaymiz. Nyutonning ikkinchi qonuni formulasidagi a tezlanishni 
g erkin tushish tezlanishi bilan almashtirib, m massali jismning og‘irlik 
kuchini quyidagicha ifodalash mumkin:
F
og‘
= mg. (3)