I-bob. Muomala madaniyati jamiyat taraqqiyotining muhim omili sifatida

I-BOB. MUOMALA MADANIYATI JAMIYAT TARAQQIYOTINING MUHIM
OMILI SIFATIDA
1.1. Muomalaning ilmiy-tadqiqot obyekti
O‘zbekistonning chinakam mustaqilligiga erishishdan iborat o‘z yo‘li respublikani rivojlantirishning o‘ziga xos xususiyatlari va shart-sharoitlarini har tomonlama hisobga olishni taqozo etadi. U aholining milliy-tarixiy turmush va tafakkur tarzidan, xalq an’analari va urf-odatiaridan kelib chiqadi. Oʻzbek xalqiga xos shirinso‘zlik, xushmuomalalik, ochiq ko‘ngillik, rahmdillik, soddalik va samimiylik luyg‘usi kishilar o‘rtasidagi munosabatlaming me’yori va mezoni hisoblanadi.
XXI asr bo‘sag‘asida an’anaviy axloq o‘zgara boshladi, yangi manfaatli axloqiy me’yorlar paydo bo‘lmoqda. Insonlararo munosabatlarda, kishilarning oʼzaro muloqot madaniyatiga yondoshuv ham tobora zamonaviylashib bormoqda. Aytish lozimki, madaniyat tushunchalarini tahlil qilishda boshqa ijtimoiy-gumanitar fanlar o'zaro aloqadorlikda boʻlishi va ayni anashu jarayonda o‘zining takrorlanmas xususiyatlarini belgilab olishni taqozo etadi. Shu bois, madaniyat tushunchasiga nazar tashlashni maqsadga muvofiq deb bildik.
Madaniyatshunoslik fanining madaniyat haqidagi ilmiy-falsafiy taʼlimot ekanligiga xos muhim xususiyati shundaki, birinchidan - fan o'zining predmet obektidagi u yoki bu narsa va hodisalar haqida mushohada yuritganda ma'lum bir ilmiy-amaliy ahamiyatga molik bo‘lgan muayyan asosga tayanib ish ko‘radi. Ikkinchidan — madaniyatshunoslik fani ham boshqa fanlar kabi o’zining tayanch nuqtalari hamda mezoniy tushunchalar tizimini shakllantira boradi. Uchinchidan - o‘zining mezoniy tushunchalar tizimida o‘z davring dunyoqarashiga mos tajribalar, nazariy va amaliy ahamiyatga molik qarashlar hamda xulosalami o‘z yo‘nalishlariga ko‘ra u yoki hu kategoriyalarining mazmun-mohiyatida mujassamlashtiradi. Shunga ko‘ra, «Madaniyat falsafasi», «Muomala madaniyati», «Axloqiy madaniyat», «Estetik madaniyat» kabi ko‘plab tushunchalarning ilmiy va kundalik faoliyatda qo‘llanilayotganligi bejiz emas.
Shuningdek, madaniyat masalalari va muammolari yuzasidan falsafa, tarix, axloqshunoslik, estetika, siyosatshunoslik, arxeologiya, sotsiologiya, etnograflya, san’atshunoslik, adabiyotshunoslik, tilshunoslik, pedagogika fanlari ham bahs va munozara yuritadi. Bugungi kunda madaniyat nazariyasi va tarixiga doir ilmiy tadqiqotlarda eng avvalo madaniyatining predmeti, obektining, maqsad va vazifalariga mantiqiylik va tarixiylik asosida yangicha munosabat bilan yondoshilmoqda. Xususan, «Falsafa fani madaniyatni ijtimoiy hodisa sifatida talqin etar ekan, o‘z mushohada me’yorida madaniyatning jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga bog'liq holda rivojlana borishi hamda ayni ana shu taraqqiyot jarayonida madaniyatning o‘rni va aham iyatiga xos o ‘zaro aloqadorlik mavjudligining dialektik qonunlarini tahlil etadi»
Madaniyat, ma’naviyat, ma’rifat odamlarni jamiyat talablari, qonun-qoidalar, odob-axloq meʼyorlari asosida yashash va faoliyat ko'rsatishga, insonparvarlik, halollik, ijtimoiy adolat, umuminsoniylik g‘oyalari va tamoyillariga astoydil sodiq bo‘lishga yo'naltiradi. Basharti, odamlarning madaniy-ma’naviy saviyasi past bo'lsa, uning salbiy oqibatlari iqtisodiyotda ham, ijtimoiy sohalarda ham, oilada ham jamoada ham kishilarning o'zaro munosabatlari, odob-axloqi. turmush tarzlari va yurish-turishlarida ham, albatta, seziladi. Muomala madaniyati shakllanmagan (shakllangan bo'lsa ham zaif va nochor bo'lgan) joyda odamlardan mehr-oqibat ko'tarila boshlaydi, haqiqiy insoniy munosabatlarga putur etadi. Bu borada Oʻrta asr Musulmon Sharqining buyuk allomasi Abu Homid Muhammad G'azzoliy «Ixyoi ulumid din» («Diniy ilmlarning tiriltirilishi») deb nomlangan asarining «Dil ajoyibotlarining sharhi» bo'limida «Muomala dilning haqiqat mohiyatini emas, balki sifat ahvolini tanishga muhtojdir» deya ta’kidlaydi. Jahon falsafasining tarkibiy qismi bo'lgan Sharq falsafasida insonda ikki qarama-qarshi asos, modda (jism) va ruh mavjudligi alohida ta’kidlanishini ko'rsatib, akademik J.Tulenov deydiki, «Ana shu ikki asos inson vujudida mutanosib bo'lishi, biri ustuvorlik qilib, boshqasi orqasida ketmasligi kerak. Agar shu tartib buzilib, moddiylik ruhdan ustun kelib, ruh jism quliga aylanib, unga xizmat qilgudek bo‘lsa, unda inson amaliy faoliyatida salbiy holatlar avj olib, ijobiy fazilatlar keyinga surilib tashlanadi. Ruhiy, ma’naviy jihat insonni inson qiladigan, uning hayotini go‘zallashtiradigan fazilatlardandir»
Muomala jarayonini ilmiy tushunishga doir masalalar ko‘proq madaniyat tarixiga doir manbalarda o‘z aksini topgan. Ma’lumki, shaxslararo muomala oʻz-o‘zicha yuzaga kelmagan, insonlar hali mustaqil shaxs sifatida bir-birlaridan farqlanmas edi. Qadimgi davrda inson e’tibori tabiatga qaratilgan bo‘lib, ibtidoiy san'atning bosh qahramoni inson emas, balki hayvonlar hisoblangan.
«Muomala» tushunchasini shakllanish tarixi qadimgi Misr, qadimgi Hindiston va asosan antik davrlarga borib taqaladi. Antik davrlarda shaxslararo aloqalar umumfalsafiy tizim sifatida mutafakkirlarning qarashlari bilan qo‘shilib ketgan edi. Xususan, Demokrit falsafani o‘ziga xos muomala san’ati, yaxshi gapirish, yaxshi xulq, yaxshi xatti-harakatni ifodalagan hayot san’ati sifatida tushungan. Suqrot va Aflotun esa falsafani teng huquqli muloqot, o'zaro suhbat, o‘zini va boshqalarni tushunishni ifodalagan suhbat, haqiqatni anglash sifatida tushunishgan. Arastu birinchi boʻlib, san’at, madaniyat tizimining paydo bolishida asos bo‘lib hisoblanadigan «muomala» iborasini iste’molga kiritdi.
Buddaviylikda muomala madaniyati insonni o‘z-o‘zini anglashda chuqur tahlil qilingan sof insoniy mohiyatga hamda haqiqiy ilohiylikni izlashga tayanadi. Bu yo‘nalishda muhim qadam nasroniylik dini tomonidan tashlandi desak mubolag‘a boʼlmaydi. Chunki Iso alayhissalomning insonlar bilan o‘zaro aloqasi insoniy muomala axloqiy mazmunining badiiy tahlili asosida keng quloch yozdi. Biroq bunda insoniy muomala maqsad emas, balki insonga Xudo bilan muomala qilish imkonini ta’minlovchi vosita sifatida munosabat bildirildi. Islomda muomala madaniyatining o‘ziga xos jihati shaxslaro‘rtasida bo‘lganidek, insonlar botinan Ollohga itoat qilishda sadoqatli bo‘lish shariatning axloqiy qonuniariga singdirilgan.
Uyg'onish davri inson borlig'ini tasavvur qilishda o'ziga xos davr hisoblanadi. Muomalani yangicha talqini Renessans davri dunyoqarashining insonparvarlik g'oyalari bilan yo'g'rilganligini ifodalaydi va ayni paytda, bu jarayon badiiy jihatdan keng quloch yoydi: Bokkachcho, Petrarka, Shekspir, Leonardo da Vinchi va boshqa mutafakkir san’atkorlarning asarlari jahon madaniyati tarixining ma’naviy xazinasidan joy oldi. Biroq bu davrda insonning tabiatga munosabati ijtimoiy ong markazida saqlanib qoldi va insonning inson bilan muomalasi konsepsiyasiga o'tish jarayoni tugal bartaraf qilinmagan edi.
Ma’rifatparvarlik davriga kelib, ijtimoiy tafakkurda tub burilish yasaldi, ya’ni insonga va uni tushunishga bo'lgan munosabat o'zgardi. Bunda asosiy og'irlik tabiatdan insonga, ontologiya va gnoseologiyadan antropologiya va pedagogika zimmasiga tushdi.
Olmon mumtoz falsafasi insonning o‘z-o‘zini anglash nazariyasi tarixining butun bir davrini boshlab berdi. Bu davrga kelib, muomalaning asosiy tushunchalari subyektning boshqa subyektlar bilan o'zaro aloqadorligi g'oyasi hamda “Men” va “Sen” o'rtasidagi munosabat nazariyasi ishlab chiqildi.
Ijtimoiy hayotni erkinlashtirish sharoitlarida individualizmning kollektivizm o'rnida e’lon qilinishida insoniy muomala quyidagi jihatlarda o‘z ifodasini topdi. Birinchidan, «individual reduksiya», ya’ni «Men» va «Sen» (bu yerda subyekt faqat shaxs sifatidagi «Men» tarzida tushuniladi) individlariga munosabatning muomala asosida. Ikkinchidan, «psixologik reduksiya», ya’ni «Men» va «Sen»ning sof ma’naviy aloqasiga muomala asosida. Uchinchidan, «axloqiy reduksiya», ya’ni «Men» va Sen» hamda «Men» va «Ular” o'rtasidagi sof axloqiy munosabatlarga muomala asosida.
Muomala masalasi ijtimoiy-gumanitar, texnik, tabiiy va boshqa fanlar tomonidan o'rganila boshlandi. Bu borada insonlarning murakkabliklari va ko‘p obrazli muomala olami obekt bo'lib hisoblanadigan yangi ixtisoslashgan fan — sotsionika paydo bo'ldi.
Bugungi kunda zamonaviy fanda «muomala»ning yuzdan ortiq tushunchalari mavjud. Natijada insoniy muomala turlicha tushunila boshlandi va turli xil tavsiflandi. Bular: a) ijtimoiy munosabatlar sifatida; b) aloqa va o‘zaro ta’sir sifatida; v) ikki yoki undan ortiq individning ma’naviy aloqasi sifatida; d) faoliyat sifatida.
Shu ma’noda muomala — insonlar o'rtasidagi aloqalaming paydo bo‘lishi va rivojlanishi hamda ularning hayot faoliyatidagi ehtiyojning murakkab jarayoni bo"lib, o‘zga kishilar bilan ma’lumot almashish, ularni tushunish va idrok etishning hamkorlikdagi strategiyasidir. Bu muammoning obekti — ideal ruhiy voqelikdir. Bu yerda gap inson tafakkurining aqliy, hissiy va ixtiyoriy paydo bo'lishi hamda uning ruhiyatini ongosti jarayonlarida yuzaga kelishi haqida ketayapti. Uning predmeti esa insonlarning muomalasi va faoliyatining ruhiy va axloqiy tarafi hamda turli xil vazifada faoliyat yurituvchi insonlar guruhining o‘ziga xos ruhiy jarayonlari hisoblanadi.
Ish jarayonida bolgan muomala psixologiyasi — psixologiya fanlarining tashkiliy qismi bo‘lib, bu umumiy psixologiya tomonidan ishlab chiqiladigan tamoyillar va kategoriyalari tushunchalariga tayanadi. Ma’lumki, umumiy psixologiyaning asosiy kategoriyalari - psixik jarayonlar (anglash, hissiyot, ixtiyor)ni, inson ruhiyatining xususiyati (qobiliyat, fe’l-atvor, temperament) va shuningdek, inson ongining paydo bo‘lishi (shubha, ishonchsizlik, iqror, ma’lum bir faoliyatga yo‘nalganlik)ni ifodalovchi tushunchalardan iborat. Shu ma’noda umumiy psixologiya va uning sohalari amal qiladigan muhim tamoyillar qo‘yidagilardan iborat:
- determenizm, sababiylik tamoyili, ya'ni ruhiy hodisalaming bir-birini taqozo qilishi va ularnig o‘zaro aloqadorligini e’tirof etish;
- tizimlilik tamoyili, ya’ni butun ruhiy birlashmalaming asosi sifatidagi alohida ruhiy voqelik;
- rivojlanish tamoyili, ruhiy jarayonlaming o‘zgarishi, ularning ko'rsatkichini bir darajadan boshqasiga o ‘tishi.
Albatta, ish jarayonida amalga oshiriladigan muomala odobi va psixologiyasida mavhum umumpsixologik kategoriyalar va tamoyillar haqida gap ketganda, kasb psixologiyasiga doir bilimlar ham nazarda tutiladi. Ishbilarmonlik tushunchasi deganda biror kishining umumiy ishida muvoffaqiyatni ta’minlash, insonlar o‘rtasida oʼzaro hamkorlik uchun sharoit yaratish, ularning maqsadini ro‘yobga chiqarishga yo‘naltirilgan muomala tushuniladi. Ish jarayonida rahbar bilan xodimlar hamda raqobatchilar o‘rtasida hamkorlik aloqalarini o‘rnatish va rivojlantirishga muomalasi bevosita ta’sir ko'rsatadi. Shuning barobarida, ishbilarmon bu jarayonda o'zining va jamoasining manfaatlarini qondiradigan tadbirlardan unumli foydalanishga harakat qiladi.
Yuqoridagilardan xulosa qilib aytganda, «Muomala madaniyati» fanining asosiy kategoriyasi shaxs va uning ruhiyati bilan belgilanadi. Busiz inson resurslarini boshqarishning zamonaviy usullariga ega bo‘lolmaymiz. Aynan shaxs psixologiyasini bilish tadbirkor, ishbilarmon rahbar uchun o’zining hamkori to‘g‘risida batafsil ma’lumotlarni beradi. Boshqacha aytganda, bu bilimlar kishilar bilan insoniy munosabatlarning qanchalik darajada ta’sirchan bo‘lishini aniqlaydi.
Lekin shaxsning holati va xususiyati shaxslararo munosabatlar jarayonidagi «Men-Sen», «Меn-Biz», «Biz-Ular» formulasi asosida yuzaga keladi. Agar faylasuflar taʼbiriga ko‘ra, muomala inson rivojining muhim zaminlardan biri hisoblansa, menejmentning zamonaviy nazariyotchilari fikri bo‘yicha muomalaning yuqori darajasi — kelishuvni omadli yakunlanishining hal etuvchi sharoitdir. Biroq bunday muomalani ta’minlash uchun rahbar muomalaning psixologik mashg‘ulotlarga tayanadigan texnologiyalaridan foydalana olishi lozim. Shuni nazarda tutish kerakki, muomala jarayonida hamkorlar o‘rtasida munozarali holatlar ham yuzaga kelishi mumkin: o‘rinsiz gap, qo‘pol muomala zaruriy ma’lumotdan bebahra qiladi. Bunday holat yuzaga kelmasligi uchun muomalani yo'lga qo‘yishning ayrim texnologiyalaridan foydalanishni o'rganish zarur. Psixologiyaga doir fanlar (muloqot psixologiyasi, muomala psixologiyasi, shaxs psixologiyasi kabi fanlar) muomalaning turli shakllarini ta’minlash bo‘yicha aniq tavsiyalarga egadir.
Ishbilarmon muomala odobi va psixologiyasining muhim kategoriyasi ishchi guruh psixologiyasi hisoblanadi. Zero, ish jarayonining faolligi jamoaning birlashuviga bog'liq. Shuni ta’kidlash o‘rinliki, muvoffaqiyatli kooperatsiya mehnat jarayonining barcha a’zolariga umumiy boʻlgan axloq qoidalarini qabul qilishdagina mumkin bo‘la oladi. Shu bois istalgan guruhning faoliyati va shakllanish jarayonida maqsad, ehtiyoj, manfaat, me’yorlar, axloqiy-psixologik muhit, korporativ axloq va boshqa shu kabi hodisalarning ustuvorligi seziladi. Zamonaviy menejer bu kabi psixologik omillar bilan hisoblashishga majbur.