I bob. Organik kimyoning tuzilish nazariyasi 1-§. Organik kimyo tarixi. Organik birikmalarning o‘ziga xos xususiyatlari

24-§. OKSOBIRIKMALAR. ALDEGIDLAR.
OLINISHI VA XOSSALARI
Tarkibida karbonil guruh C
O
tutgan birikmalarni oksobirikmalar
deyiladi. Oksobirikmalar sinfiga aldegid va ketonlar kiradi.
Tarkibida aldegid guruh C H
O
tutgan birikmalarni aldegidlar
deyiladi. Ularning umumiy formulasi CnH2nO.
Aldegidlar.
94
H C C C C
H
H
H
H
H
H
O
H
C3H7CHO
butanal
H C
O
H
HCHO metanal
H C C
H
H
O
H
CH3CHO etanal
H C C C
O
H
H H
H H
C2H5CHO propanal
H C C C
O
H
H H
H CH3
3 2 1
CH3CH((formaldegid)
(sirka aldegid)
(propion aldegid)
(moy aldegid)
2-metil (izomoy Nomenklaturasi. Aldegidlarni nomlashda trivial nomenklatura keng
qo‘llaniladi. Bunda tegishli karbon kislota nomidagi ,,kislota’’ so‘zini ,,aldegid’’
ga almashtirish kifoya. Masalan: chumoli kislotaga mos chumoli aldegid,
sirka kislotaga mos sirka aldegid.
Sistematik nomenklaturaga ko‘ra, tegishli alkanga “al”-suffiksi qo‘shish
bilan ko‘rsatiladi. Masalan: propion aldegidni propanal, moy aldegidni butanal
deb nomlanadi.
H C
O
H
H C C
H
H
O
H
H C C C
O
H
H H
H H
H C C C
O
H
H H
H CH3
3 2 1
Chumoli
aldegid
(formaldegid)
yoki
metanal
Sirka aldegid
yoki etanal
Propion aldegid
yoki propanal
Izomoy aldegid yoki 2-
metilpropanal
H C C C C
H
H
H
H
H
H
O
H
C3H7CHO
butanal
H C
O
H
HCHO metanal
C C
H
H
O
H
CH3CHO etanal
C C
O
H
H
H
C2H5CHO propanal
H C C C
O
H
H H
H CH3
3 2 1
CH3CH(CH3)CHO
(formaldegid)
(sirka aldegid)
(propion aldegid)
(moy aldegid)
2-metil propanal
(izomoy aldegid)
H C C C C
H
H
H
H
H
H
O
H
C3H7CHO
butanal
H C
O
H
HCHO metanal
H C C
H
H
O
H
CH3CHO etanal
H C C C
O
H
H H
H H
C2H5CHO propanal
H C C C
O
H
H H
H CH3
3 2 1
CH3CH((formaldegid)
(sirka aldegid)
(propion aldegid)
(moy 2-metil (izomoy H C C C C
H
H
H
H
H
H
O
H
C3H7CHO
butanal
H C
O
H
HCHO metanal
H C C
H
H
O
H
CH3CHO etanal
H C C C
O
H
H H
H H
C2H5CHO propanal
H C C C
O
H
H H
H CH3
3 2 1
CH3CH((formaldegid)
(sirka aldegid)
(propion aldegid)
(moy 2-metil (izomoy H C C C C
H
H
H
H
H
H
O
H
C3H7CHO
butanal
H C
O
H
HCHO metanal
C C
H
H
O
H
CH3CHO etanal
C C
O
H
H
H
C2H5CHO propanal
H C C C
O
H
H H
H CH3
3 2 1
CH3CH(CH3)CHO
(formaldegid)
(sirka aldegid)
(propion aldegid)
(moy aldegid)
2-metil propanal
(izomoy aldegid)
95
Olinish usullari.
1.Birlamchi spirtlarni oksidlash- Birlamchi spirtlar oksidlanganda
aldegidlar hosil bo‘ladi:
Mis(II) oksid metanolni oksidlaganda formaldegid hosil bo‘ladi:
H C
H
H
O H + CuO H C
O
H
+ Cu + H2O
Bu reaksiya uzluksiz ravishda davom etadi, chunki reaksiyada ajralib
chiqqan mis metali havo kislorodi bilan qayta oksidlanib, metanolning yangi
qismlarini oksidlayveradi.
2Cu + O2 2CuO
2. Asetilenning gidratlanishi – Asetilen suv molekulasini biriktirib sirka
aldegid hosil qiladi. (M.G. Kucherov reaksiyasi):
H C C H + HOH H C
H
H
C
O
H
Hg2+
3. Birinchi uglerod atomida ikkita galogen atomlari tutgan alkanlarni
gidrolizlab aldegidlar olinadi.
H C C H + 2H2O
H Cl
H Cl
H C C H + 2HCl
H OH
H OH
H
C C
H OH
OH
H H H C C
O
H
H
H
+ H2O
Etandiol - 1,1 Etanal
Avval qisqa muddat mavjud beqaror 2 atomli spirt Beqarorligi sababli,
ushbu spirt suv va etanalga
parchalanadi
Avval qisqa muddat mavjud bo‘luvchi beqaror ikki atomli spirt hosil bo‘ladi.
Beqarorligi sababli, ushbu spirt suv va etanalga parchalanadi.
C H + 2H2O
Cl
Cl
H C C H + 2HCl
H OH
H OH
H
C C
H OH
OH
H H H C C
O
H
H
H
+ H2O
Etandiol - 1,1 Etanal
Avval qisqa muddat mavjud bo'luvchi
beqaror 2 atomli spirt hosil bo'ladi
Beqarorligi sababli,
ushbu spirt suv va etanalga
parchalanadi
96
Fizik xossalari. Aldegidlarning eng birinchi vakili—chumoli aldegid
(formaldegid) oddiy sharoitda bo‘g‘uvchi o‘tkir hidli gaz. Aldegidlarning quyi
vakillari suyuq modda bo‘lib, suvda va organik erituvchilarda oson eriydi.
Yuqori vakillari qattiq moddalar hisoblanadi. Ularning molekular og‘irligi ortishi
bilan qaynash harorati ortadi.
Aldegidlarda molekulalararo vodorod bog‘lanish bo‘lmaganligi sababli,
ularning qaynash harorati tegishli spirtlar va karbon kislotalarning qaynash
haroratidan nisbatan past bo‘ladi.
Kimyoviy xossalari. Aldegidlar kimyoviy reaksiyalarga oson kirishadi.
Aldegid uchun oksidlanish, qaytarilish va kondensatlanish reaksiyalari
xosdir.
Aldegidlarning qaytarilishi. Aldegidlar Ni katalizatori ishtirokida
vodorodni biriktirib olishi mumkin. Bunda aldegidlardan tegishli birlamchi
spirtlar hosil bo‘ladi:
C C C Ni
H
H
O
H
H
H
H
+ H2 C C
H
H
H
H
C O H
H
H
H
Aldegidlarning oksidlanishi. Aldegidlar oson oksidlanadigan
birikmalardir. Ular xatto havo kislorodi yoki kuchsiz oksidlovchilar, masalan,
kumush oksidining ammiakli eritmasi va mis (II) gidroksid ta’sirida oson oksidlanadi.
Aldegidlarning kumush oksidining ammiakli eritmasi bilan oksidlanishi
«kumush ko‘zgu» reaksiyasi deyiladi. Bu reaksiya aldegidlar sifat
reaksiyasi hisoblanadi:
+ Ag2O (NH3) to
C + 2Ag
O
H
CH3 C
O
O H
CH3
Qaytarilgan kumush probirka devorlariga yaltiroq qatlam holida o‘tiradi,
aldegid esa oksidlanib, tegishli organik kislotaga aylanadi.
Boshqa bir xarakterli reaksiya aldegidlarni mis (II) gidroksid bilan oksidlashdir.
Agar mis (II) gidroksidning havorangli cho‘kmasiga aldegid eritmas97
idan qo‘shilsa va aralashma qizdirilsa, u holda dastlab mis (I) gidroksidning
sariq cho‘kmasi hosil bo‘ladi, qizdirish davom ettirilganda qizil rangli mis(I)
oksidga aylanadi:
CH3 C
O
H
+ 2Cu(OH)2 CH3 C
O
O H
+ 2CuOH + H2O
2CuOH Cu2O + H2O
sariq qizil
sariq
CH3 C
O
H
+ 2Cu(OH)2 CH3 C
O
O H
+ 2CuOH + H2O
2CuOH Cu2O + H2O
sariq qizil
sariq
Bu reaksiya ham «kumush ko‘zgu» reaksiyasi kabi aldegidlarga xos sifat
reaksiyasidir.
Aldegidni fenol bilan katalizatorlar (kislota yoki asos) ishtirokida
qizdirilganda polikondensatsiya reaksiyasi sodir bo‘ladi, reaksiya natijasida
esa fenolformaldegid smolasi va suv hosil bo‘ladi.
Polikondensatsiya reaksiyasi deb molekulyar og‘irligi kichik bo‘lgan
molekulalardan katta molekulalar hosil bo‘ladigan va bunda qo‘shimcha
moddalarning ajralishi (suv, spirt ) bilan boradigan jarayonga aytiladi.
OH
H
+ n H C
O
H
... CH2 CH2 OH OH fenolformaldegid smolasi
H C
O
H
CH2 CH2 ... ...
OH OH OH
n
+ n H2O
fenolformaldegid smolasi
98