I bob. Organik kimyoning tuzilish nazariyasi 1-§. Organik kimyo tarixi. Organik birikmalarning o‘ziga xos xususiyatlari

aromatik aminlar deyiladi.
Tarkibida karboksil va amino guruhlar bor bo‘lgan birikmalarni
aminokislotalar deyiladi. Aminokislotalar oqsillarni monomerlari hisoblanadi.
Organik birikmalarga xos bo‘lgan reaksiya turlari.
Organik birikmalar anorganik birikmalar kabi almashinish, birikish, ajralish
reaksiyalariga kirishadi.
1) Organik molekula tarkibidagi atom(lar)ning, boshqa molekula tarkibidagi
atomlar bilan almashinishi bilan boradigan reaksiyalarga almashinish reaksiyalari
deyiladi.
Masalan: Benzol molekulasidagi 6 ta vodorod atomidan bittasi xlor molekulasidagi
bitta xlor atomi bilan yoki nitrat kislotadagi nitro (NO2) guruh bilan
almashinishi mumkin. Asosiy mahsulotdan (xlor benzol, nitrobenzol) tashqari
vodorod xlorid va suv hosil bo`ladi.
C6H6 + Cl2 C6H5Cl + HCl
FeCl3, t
C6H6 + HNO3 C6H5NO2 + H2O
H2SO4, t
19
2) Organik moddalarning boshqa molekula(lar) bilan birikishidan sodir
bo`ladigan reaksiyalarga birikish reaksiyalari deyiladi.
Masalan : etilenga suvning, bromning, vodorodning birikishi:
CH2 CH2 + HOH CH3 CH2OH
CH2 CH2 + Br2 BrCH2 CH2Br
CH2 CH2 + H2 CH3 CH3
3) Bitta organik birikmaning bir necha xil molekula hosil qilib parchalanishiga
ajralish reaksiyasi deyiladi.
Masalan: Etan molekulasi yuqori temperaturada qizdirilganda etilen va
vodorod molekulasi hosil bo‘ladi:
C2H6 CH2 CH2 + H2
to
Etilbromidni yuqori temperaturada qizdirilishi natijasida etilen va vodorod
bromid hosil bo`ladi
CH2 CH2 + HBr
to
CH3 CH2 Br
Bundan tashqari faqat organik birikmalarga xos bo`lgan reaksiya turlari
ham mavjud. Bularga polimerlanish va polikondensatlanish reaksiyalari misol
bo`ladi.
Mavzuga oid testlar.
1. Uglevodorodlar keltirilgan qatorni toping.
1) alkanlar 2) spirtlar 3) alkadiyenlar 4) alkinlar 5) yog`lar 6) sikloalkanlar
A) 1,2,3,4 B) 1,2,4,6 C) 1,3,4,6 D) 2,3,4,5
2. To`yinmagan uglevodorodlar keltirilgan qatorni toping.
1) alkanlar 2) spirtlar 3) alkadiyenlar 4) alkinlar 5) aldegidlar 6) aminlar
7) alkenlar 8) yog`lar
A) 1,6,8 B) 2,3,5 C) 1,3,4 D) 3,4,7
3. To`yingan uglevodorodlar keltirilgan qatorni toping.
A) alkanlar; alkenlar B) alkenlar; alkadiyenlar
C) alkanlar; sikloalkanlar D) alkanlar; aminlar
20
4. Tarkibida C
O
O H
guruhi bor bo`lgan moddalar….deyiladi?
A)karbon kislotalar B)ketonlar
C)aldegidlar D)spirtlar
5. Ochiq zanjirli uglevodorodlar keltirilgan qatorni toping.
A)alkanlar; sikloalkan B)alken; aromatik uglevodorodlar
C)alkenlar; alkanlar D)aminlar; fenollar
6. Tarkibida C
O
guruhi bor bo`lgan birikmalar qanday nomlanadi?
A)nitrobirikmalar B)yog`lar
C)oksobirikmalar D)spirtlar
7. Azot saqlovchi organik birikmalar keltirilgan qatorni toping.
1) Alkanlar 2) Aminlar 3) Alkenlar 4) Sikloalkanlar 5) Monosaxaridlar
6) Oqsillar 7) Alkadiyenlar 8) Nitrobirikmalar
A)1,3,6 B)2,6,8 C)1,4,5 D)2,4,7
8. Metilamin tarkibidagi uglerod atomining oksidlanish darajasini toping.
A)0 B)-2 C)+3 D)-3
9. Metiletilamin molekulasidagi σ bog`lar sonini toping.
A)13 B)12 C)10 D)9
10. Faqat organik birikmalar uchun xos bo`lgan reaksiya turlarini belgilang.
A) birikish; ajralish C) polimerlanish; polikondensatlanish
B) polimerlanish; almashinish D) birikish; polimerlanish.
21