I-bob. O‘smirlarda somatik kasalliklar rivojlanishining nazariy asoslari

1.2.O‘smirlik davri ijtimoiy- psixologik xususiyatlarining
psixolog olimlar tomonidan o‘rganilishi


Venalik psixolog Z.Freyd va uning shogirdlari o`smirlik davrini baxolashda insonga azaldan berilgan kandaydir ilk mayl iishonasi sifatida vujudga keladigan uz mavkeini belgilashga ongsiz intilishni eng muxim asos deb xisoblaydilar. Bu intilish guyoki xudbinlik, boshka kishilarni mensimaslik paydo bulishiga, atrof-muxit bilan kelisha olmaslikka, xatto nizolarga olib kelar, ongsizlik extiyojlari va mayllari shaxsning faolligini belgilar emish. Sobik sovet psixologlari Z.Freyd nazariyasining mutlako asossizligini ta’kidlab, o`smirda imkoniyat bilan talabchanlik urtasidagi kelishmovchilik, uzini kursatishga moyillik va uz ichki dunyosiga kizikishning namoyon bulishi bilan tavsiflanishini asoslab berdilar.
Ayrim psixologlar biogenetik usishning biologik omillariga, ya’ni jinsiy yetilishga aloxida axamiyat beradilar. Ularning fikricha, o`smirning psixik jixatdan inkirozga yetaklovchi, xayajonga soluvchi subyektiv ichki kechinmalari ugil va kizlarni tanxolik psixologiyasiga tortar emish. O`smir uchun xarakterli norozilik, kupollik, kaysarlik, shafkatsizlik, tajanglik, ginaxonlik, tajovuzkorlik kabi illatlar jinsiy yetilishning maxsuli yanga tuyrular, mayllar, kechinmalar o`smir xatti-xarakatida xukmron bulib, uning xulk-atvorini boshkaradi deb tushuntirilmokda. O`smirlikning psixologik kiyofasi, xolati, imkoniyati yagona sof biologik omilga boglik emasligi xammaga ayondir.
Amerikalik psixolog R.Kulen o`smirlik davri xakidagi biogenegik nazariyani kattik tankid kilib, o`smirlik davri ijtimoiy-axlokiy kategoriyadir, degan goyani ilgari suradi. Ammo noturri nuktai nazardan o`smirlikni biologik va psixologik kategoriyadan tashkari deb xisoblaydi. R.Kulenning fikricha, o`smirlik davrida uchta asosiy ijtimoiy-axlokiy tamoyil mavjud bulib, ular emansipatsiya (kattalar ta’siridan kutulish) va mustakillikka erishish, xayot yuli va kasb-xunar tanlashga jiddiy munosabatda bulish, zarur ijtimoiy-axlokiy normalarni uzlashtirishdan iboratdir. Uning fikricha, bola yukoridagi muammolarga e’tibor bermas ekan, o`smirlik davri kancha bulishidan Kat’inazar, u bolaligicha kolaveradi. R.Kulen uz nazariyasida biologik omillarni xam, o`smirlik davridagi usishning psixologik xususiyatlarini xam xisobga olmaydi, aksincha, ularni batamom inkor qiladi.
O`smirlik davri xususiyatlarini tadkik kilgan D.B.Elkonin va T.V.Dragunovning ta’kidlashicha, ugil va kizlarning bu yoshda urtoklari bilan munosabatlarga intilishi, tengdoshlari jamoasining xayotiga kizikishi yorkin namoyon buladi.
O`smirlarning urtokdik va dustlik tuygulari uzaro munosa-batlarini urgangan I.V.Straxov, ularning uzaro munosabatlarini uchta shaklga: ulfatchilik, urtokdik va dustlikka buladi. Xar bir yuksak tuyguni psixologik jixatdan ta’riflab, ularning ri-vojlanishini bayon kiladi, yuksak, insoniy tuygularning shakllanish sur’ati, barkarorligi ugil bolalar bilan kizlarda birmuncha farklanishini ta’kidlaydi.
V.A.Krutetskiy va N.S.Lukinning fikricha, xakikii UR_ toklik va chinakam dustlik — mardonavor urtokdik va talabchan dustlikdir. Bunday urtokdik va dustlik amaliy yordamni va urtogining xatolarini tugri, samimiy va ochiktankid kilishni takozo etadi.
Psixologlarning fikricha, o`smirlarga real ijtimoiy turmush shart-sharoitlari va shaxe faoliyatining maxsuli deb karash mumkin emas, chunki usishning biologik va psixologik konuniyatlarini inkor kilishga xakkimiz yuk. Shuningdek, o`smirlik davrining muayyan xech uzgarmas xususiyati va xarakteristikasi mavjud emas. O`smirlar urtasidagi uziga xos tipologik farklarni ijtimoiy
omillarning ta’siri bilan, ta’lim va tarbiya sharoitlarining xususiyatlari bilan izoxlash mumkin.
Shu bilan birga, o`smirning jismoniy usishi xususiyatlari, jinsiy yetilishining iklim va milliy-etnografik omillari xam bor.
O`smirlik inson shaxeining kamol topishida aloxida urin egallaydi. U inson kamolotining muxim boskichi xisoblanadi. O`smirlik davrida goyat katta axamiyatga ega bulgan psixologik uzgarishlar ruy beradi, bolaning muayyan ijtimoiy turmush sharoitida keyingi kamol topishi uchun zarur ta’lim-tarbiya ta’sirida barkaror, mustaxkam iz krldiruvchi, ijobiy xislatlar namoyon buladi. Tadrijiy ravishda izchil vujudga kelayotgan psixik uzgarishlar, shakllanayotgan fazilatlar va shaxening usishi, avvalo, mazkur yoshdagi ugil-kizlar faoliyatlarining (yetakchi va yordamchi faoliyat turlari: ukish, mexnat va uyin kabilar nazarda tutiladi) xususiyatiga bevosita bogliklir. O`smirning boshka yosh davrlaridan farklanadigan uziga xos xususiyatlari mavjud bulib, ular xis-tuygu va irodaviy sifatlarda uz ifodasini topadi. O`smir kichik maktab yoshidagi ukuvchidan farkli ravishda xayotni ilk bor shaxe sifatida faol ilmiy bilishda ishtirok eta boshlaydi, birinchi galda fakat narsa va xrdisalarning ayrim alomatlarini emas, balki ularning umumiy va obyektiv krnuniyatlarini anglab yetish, tushunish imkoniyatiga ega bulib boradi.
Shaxening xar tomonlama, uygun rivojlanishiga mexnat faoliyati salmokli ta’sir kursatadi. O`smirlarning sinf va maktab yer uchastkasidagi mexnat faoliyati uz moxiyati bilan zarur axborot va ma’lumotlar berib, murakkablashib, ularning kuchiga kuch, gayratiga gayrat kushib, mexnat samarasidan, maxsulidan lazzatlanish xis-tuyrularini shakllantira boshlaydi.
O`smirlik davrida xam uyin faoliyati ma’lum vaktgacha shaxening kamolotida uz axamiyatini saklab koladi. Jamoa bulib amalga oshiriladigan uyinlar va ularning keng kulamda utkazilishi utish davrida vujudga keladigan kiyinchiliklarni yengillashtirishga xizmat k.iladi. Uyin faoliyati o`smirda yuksak axlokiy xis-tuygularni vujudga keltiradi, matonatlilik, jasurlik kabi fazilatlar shakllanishi uchun kulay sharoit yaratadi. Mazkur faoliyat o`smirning akliy jixatdan usishiga, fikr yuritishiga, uz xis-tuygusini boshk,arishiga, jismoniy kamol topishiga turtki vazifasini ugaydi. Uyinning xar xili bilan mashgul bulish o`smirni faxmlashga, eslab kolishga, biror ishni amalga oshirishdan oldin uni rejalashtirishga va dik;katni bir nechta obyektga taksimlashga odatlantiradi. Tiyraklik, tezkorlik, farosatlilik kabi muxim xususiyatlar, xislatlar xam uyin va sport mashgulotlarida tarkib topadi.
O`smir kamolotga erishgan sayin uning psixik dunyosida yangi fazilatlar va sifatlar paydo bula boshlaydi, psixikasida keskin k,ayta kurish sodir buladi. Uzgarishlar uning oldiga yangi talablar kuyadi, bu esa uz navbatida kuprok xukuk va erk berilishini, eng avvalo mustakil karorga kelish va uz xulk-atvorini makbul deb Xisoblab amalga oshirishni takozo kiladi. Psixik takomillashish, kamolotga intilish, nisbiy barkarorlik o`smirlik davrining eng muxim xususiyatlari xisoblanadi.
Xozirgacha balogatga erishish va jinsiy yetilishning jadal-lashishi tugrisida bir butun ilmiy nazariya mavjud emas. Shuning uchun usishdagi jadallashuv, ya’ni akseleratsiya buyicha xam muayyan nazariya yaratilmagan. Ana shu boisdan xar xil ilmiy asosdagi, bir-biridan farkli e’tirozli kator nazariyalar paydo bulgan. Kuyida akseleratsiya muammosiga oid karashlar bilan tanishib chikamiz.
Geliogen nazariyasi. Ushbu nazariya 1936 yilda chet el olimlari tomonidan yaratilgan bulib, uning asosiy moxiyati akseleratsiya Xodisasi kuyosh nurining bevosita ta’siri bilan vujudga keladi, degan goyadan iboratdir. Bu goya tarafdorlarining fikricha, bolalar kup vakt oftobda bulishi natijasida ularning usishida tezlashish, ya’ni akseleratsiya ruy beradi, chunki kuyosh nuri organizmni zarur elementlar, moddalar, ozikalar bilan ta’minlaydi. Ammo xozirgi davrda akseleratsiya xodisasi janubiy (kuyosh nurlari serob) mamlakatlarda shimoliy jugrofiy kenglikka joylashgan mamla-katlarda xam bir tekis ruy bermokda. Ikkinchi tomondan, shaxar muxitidagi kizlar va ugil bolalar kishlok bolalariga Karaganda tezrok voyaga yetishi kurilmokda, vaxolanki, kishlok odamlari kuyosh
nurida kuprok toblanadilar. Demak, xozirgi davrda geliogen nazariyayei ziddiyatlarga sabab bulmokda. Umuman oftobda toblanishni akseleratsiya jarayonining muxim jixatlaridan biri deyish notugridir.
Geteroziya nazariyayei. Un tukkizinchi asr oxiri yigirmanchi asr boshlaridan buyon ijtimoiy xayotda, turmushda keskin uzgarishlar sodir bulgani insonlar urtasidagi ijtimoiy, diniy, milliy, irkiy tafovutlarning kamayishiga olib keldi. Turli millat vakil-larining aralash nikoxga kira boshlagani bunga yorkin misoldir. Diniy e’tikrdlar, irkiy farklar, etnik va milliy xususiyatlar, xarakter, an’analar, urf-odatlar, marosimlar, rasm-rusum va xrkazolar aralash nikoxga x.yech kanday tusik.bula olmadi. Xayot tarzi \ar xil mamlakatlarning xalkdariga xos xususiyatlar xam aralash nikoxni tuxtata olmadi. Aralash nikoxga kirish tobora kengaymokda. Mazkur nazariyaga muvofik. psixik dunyodagi kayta kurishlar nasliy belgilar keskin uzgarishiga sabab buldi, natijada farzandlarning usishida kuchayish, jadallashish, akseleratsiya xodisasi vujudga keldi. Birok mazkur muammoni ilmiy jixatdan atroflicha asoslab berish uchun yukorida ta’kidlangan omillar yetarli emas. Shunga Karamay, geteroziya nazariyayei biologik usishda jadallashish jarayonini vujudga keltirishda aloxida axamiyat kasb etadi.
Urbanizatsiya nazariyayei. Jamiyat rivojlanishida shaxarlarning roli ortishi bu nazariyaga asos kilib olingan. Un tukkizinchi ayerning urtalaridan boshlab, kishlok axrlisining shaxarga kuchishi (vokelik tarikasida) avj oldi, ya’ni axoli orasida migratsiya yoki urbanizatsiya xodisasi yuzaga keldi. Shaxarning turmush tarzi, uziga xos xususiyatlari, axborot tarmoklarining kengligi, madaniyat darajasi, fan-texnika, transport, maishiy xizmat kabi omillar bolalarning akliy, axlokiy, jinsiy jixatdan ertarok voyaga yetishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratdi. Kishlok axoliyey bilan shaxar xalkining yashash muxiti va turmush sharoitining yakinlashishi akseleratsiya jarayoniga ijobiy ta’sir etdi, lekin bu omilning uzi akseleratsiyaning sababi bula olmaydi.
Nutritiv nazariya. Bu goyaning tub moxiyati shuki, usishdagi jadallashish (akseleratsiya) odamlarning ovkatlanishi yaxshilanishi, iste’mol kilinayotgan ozukalarda darmondorilar mikdorining kupayishi sababli vujudga keladi. Ushbu goya namoyandalariniig fikricha, V-6, V-12 darmondorilari va foliyev kislotasini odamlar kuprok iste’mol kilishi mazkur xolat namoyon bulishining asosiy omili emish. Tabiiyki, inson usishining jadallashuvida darmondorilar ma’lum darajada ijobiy ta’sir etishi mumkin, lekin mazkur omillarning uzi akseleratsiya uchun muxim va yagona negiz bula olmaydi. Shuniig uchun tibbiyot xodimlari gigayenachilar, biologlar, fiziologlar, psixologlarning ayrimlari bu goyani kullab-kuvvatlaydilar. Shuning uchun taxlil kilinayotgan, sharxda-nayotgan ilmiy nazariya akseleratsiya uchun ma’lum turtki vazifasini utaydi.
Nurlanish nazariyayei. Bu nazariya namoyandalariniig fikricha, yer yuzida rentgen kurilmalarining kupayishi, atom, vodorod va neytron bombalarining portlashi natijasida insonda radioaktiv moddalar, radiatsiya nurlanishi darajasining sezilarli darajada ortishiga olib keladi. Yer kurrasiga tarkalgan zaryadlar bilan inson organizmining nurlanishi usishni kuchaytiradi, ya’ni akseleratsiya jarayoni yuzaga keladi. Shuning uchun bu nazariyaning ximoyachilari turli xususiyatga ega bulgan nurlarning anik dozasi organizmga ta’sir etishi, tarkalishi yemirilishga sabab bulmasa, insonning jismoniy usishi jadallashishi uchun imkoniyat yaratar emish. Ma’lumki, meyoridan ortik rentgen nuridan foydalanish xam organizm uchun zararlidir. Ana shu muloxazaga asoslanib organizm ayrim kismlarining rivojlanishi nurlar bilan boglikdir, degan xulosa chikarish mumkin. Xatgo, ayrim ilmiy manbalarda payvandlash apparatining yogdusi xam, chakmoknuri xam organizmga ijobiy ta’sir kilishi aytiladi. Birok tom ma’nodagi akseleratsiya uchun mana shu omillarning uzi yetarli emas, albatta.
Ijtimoiy sharoitning yaxshilanishi nazariyayei. Yashash sharoit-larining yaxshilanib borishi, keng kulamda sanitariya va gigiyena tadbirlarining amalga oshirilishi, ovkatlanish sifatining ortishi, ota-onadan farzandga nasliy belgilarning (genlarning) bir tekis utishi kabi omillar akseleratsiya jarayonini tezlashtiradi, degan fikr kator mamlakatlardagi tadkikotchilar orasida keng tarkalgan. Ularning talkinicha, turmush sharoitining yaxshilanishi, kulayliklar yaratilishi turli imkoniyatlarning ishga solinishi uchun tabiiy zamin tayyorlashi mumkin. Lekin mazkur nazariya amaliy ma’lumot-larni tulik, atroflicha ifodalashni takozo etadi. Shuning uchun ushbu nazariyada masalaga xar tomonlama yondashish yakkol kuzga tashlanadi. Agar ijtimoiy sharoit chukur va ilmiy jixatdan yoritib berilsa, uning ta’sir kuchi yanada ortishi mumkin.
Ijtimoiy akseleratsiya nazariyayei. Bu ilmiy nazariyaning asoschilaridan biri, yirik fiziolog olim AAMarkosyandir. Uning ta’riflashicha, xozirgi kishilardagi bilimlar xajmini yigirmanchi asr yarmidagi kishilarning bilimlari \ajmiga takkoslash orkali bolalardagi usish jarayonini aniklash ijtimoiy akseleratsiya deyiladi. Bolalardagi akseleratsiyaning sababi: birinchidan, ota-onalarning umumiy saviyasi yuksalgani, umumiy urta ta’limning amalga oshgani; ikkinchidan, ijtimoiy turmushda axborot vositalari tarmoganing kengaygani, ya’ni radio, televizor, teatr, kino, konsert zallari, madaniyat markazlari, ukuvchilar saroylari va uylari, yosh texniklar va tabiatshunoslar stansiyalarining, ulardagi ishtirokchi-larning kupaygani; uchinchidan, kitob, jurnal, maxalliy matbuot kulami va sifatining uzgarishi, informatika kulami kengayishi, internet tarmoga jadal usishi va xokazolardir.
Bizningcha, mana shu omillar katoriga shaxslararo munosabat-larning tugri yulga kuiilishi, odamlarning okilona, odilona mulokrtga urgangani, jamoa va guruxlarda ijobiy psixologik muxit yaratilgani, asabiylashish, parokandalik kamayganini xam kushish mak.sadga muvofikdir.
Yukrrida kurilgan akseleratsiya nazariyalarini aloxida olib karalsa, mazkur jarayonni tushuntirish imkoniyati torayadi. Shuning uchun ularning ijobiy jixatlarini tanlab, muayyan tizimni barpo etish va shu yaxlit tizimdan foydalanib, akseleratsiyaning moxiyati va uni keltirib chikaruvchi omillarni tushuntirish mumkin.
O`smirlik yoshi dunyok,arash, e’tik,od, nuktai nazar, pozitsiya, uzligini anglash, baxrlash va xrkazolar shakllanadigan davr Xisoblanadi. Kichik maktab yoshidagi bola kattalarning kursatmalari yoki uzining tasodifiy, ixtiyorsiz orzu-istaklari bilan xarakat kilsa, o`smir uz faoliyatini muayyan prinsip, e’tikrd va shaxeiy nuktai nazari asosida tashkil kila boshlaydi.
O`smir shaxeining tarkib topishida axlokuziga xos, ong aloxida axamiyat kasb etadi. Bunda ukuvchilarning axlokiy tushunchalarni uzlashtirishi va ularni turmushga tatbik, etishi muxim rol uynaydi. Umuminsoniy xislatlarni shakllantirish jarayoni, ukuvchidagi ishonch, akida, nuktai nazarning k.arama-k,arshiliklariga duch keladi. O`smir shaxeini tarkib toptirishda uning atrof-muxitga, ijtimoiy
Xodisalarga, kishilarga munosabatini xisobga olish lozim. Chunki o`smirda muayyan narsalarga munosabat shakllangan buladi. Ijtimoiy turmushni kuzatish, undagi inson uchun zarur kunikmalarni egallash kattalar xulk-atvorini taxdil kilish imkoniyatini yaratadi. Natijada favkulodda xolatlarga — katta yoshdagi odamlarning tuggan nuli va uslubini baxolash kunikmasi tarkib topa boshlaydi. O`smir xulk-atvorini baxolashda (ragbatlantirish yoki jazolashda) kattalar­ning kat’iyatliligi, prinsipialligi sinchkov ukuvchi tomonidan taxlil kilinadi va kullangan tadbirning tugri yoki notugri ekanligi yana bir marta tekshiriladi.
Shuning uchun ragbatlantirish va jazolash usullari okilona, uz vaktida kullanishi kerak. Psixologik adabiyotlarda mexnat bilan jazolash o`smir psixologiyasida keskin uzgarish yasashi ifodalangan. Ma’lumki, xamma ukuvchilarga mexnatning kaxramonlik, yaratuvchilik ekanligi uktirib kelinadi. Favkulodda mexnatdan jazo sifatida foydalanish ularga mutlako yomon ta’sir etadi.
Psixologlar ugkazgan tadkikotlardan kurinadiki, o`smirlarning kupchiligi kdtiyatlilik, kamtarlik, magrurlik, samimiylik, mex-ribonlik, dilkashlik, adolatlilik kabi ma’naviy, axlokiy tu­shunchalarni tugri anglaydilar. Ularning turmush tajribasida fan asoslarini egallashi natijasida barkaror e’tikod va ilmiy dunyo-Karash tarkib topadi, shular zamirida axlokiy ideallar yuzaga kela boshlaydi.
O`smirlarning ideallari negizida orzu, maksad va ularni ruyobga chikarish rejalari namoyon bula boshlaydi. Muayyan kasbga mayl va Kizikish tugiladi. Orzu-istaklar rang-barangligi bilan bir-biridan keskin ajralib turadi.
O`smirda uzini anglash rivojlanishi uchun sinf jamoasi va oila a’zolarining faoliyati muxim axamiyatga ega. Uning xatti-Xarakati, uz kuchiga, mayliga, yoshiga loyik ijtimoiy munosabatlari, muayyan muxitda uz urnini topishga intilishi uzini anglashining takomillashuviga pusta zamin yaratadi. O`smirlarda uzini anglash yangi bosk,ichga kutarilgach, ular uziga xos axlokiy namunani tanlaydilar. Ukuvchi uziga namuna bulgan shaxening xulk-atvori bilan uzining xatti-xarakatini solishtiradi va uzining ijobiy yoki salbiy jixatlarini anglab yetadi. Natijada unda uzini uzi tarbiyalashga botik, yana bir muxim xislat vujudga keladi. O`smir uzini uzi tarbiyalashda kitob kaxramonlaridan, kinofilm ishtirokchilaridan urnak olib, goxo ularga takdid kilib, butun iroda kuchi va xarakter xislatlarini ishga solib, xaR xil xususiyatlarni egallashga intiladi va bu yulda uchraydigan tusik Xamda k,iyinchiliklarni yengadi.
O`smirlik yoshida psixologik jixatdan eng muxim xislat — voyaga yetish yoki kattalik xissining paydo bulishi aloxida axamiyatga ega. Kattalik xissi ijtimoiy-axlokiy soxada, akdiy faoliyatda, Kizikishda, munosabatda, kungil ochish jarayonida, xulk-atvorning tashki shakllarida uz ifodasini topadi. O`smir uz kuchi va kuvvati, chidamliligi ortayotganini, bilim saviyasi kengayayotganini anglay boshlaydi. Bularning barchasi unda kattalik xissini rivoj-lantiradi. Unda gashga tegadigan raxbarlikdan, urinsiz xomiy-likdan, ortikcha nazoratdan, zeriktiradigan gamxurlikdan xoli bulish istagi vujudga keladi. Mazkur jarayon uz navbatida kattalar bilan munosabat va mulokrtda noxush kechinmalarni paydo kiladi. Sinf jamoasi va oila a’zolari urtasidagi munosabatlarni uzgartirishgina kattalar bilan o`smirlar orasidagi "anglashil-movchilik govi"ni yukrtadi.
O`smirlar bilan munosabatda ularning mustakilligi, faolligi, tashabbuskorligi, uzini boshkarishini xisobga olib, ortikcha Xomiylik, gamxurlik kilmaslik ijobiy samaralar beradi.
O`smirning sinf jamoasi xayotida faol katnashish uchun intilishi goyat katta axamiyatga ega. Sinf jamoasi a’zolarining uzaro yordam, birdamlik, xamdardlik, buysunish odati, shaxeiy xamda ijtimoiy Kizikishlarini rivojlantiradi.
O`smirlarning jismoniy usishi va jinsiy yetilishi ularning psixikasida keskin uzgarishlarni vujudga keltiradi. Ukuv fanlarining kupayishi, axborotlar tarmogining kengayishi ularning fikr yuritishini jadallashtiradi. Kichik maktab yoshidagi bolalarda endigina rivojlanish boskichiga kutarilgan intellekt o`smirlik davrida yanada takomillashadi. Ta’lim jarayonida ularda materiallarni taxlil va sintez kilish, muammoning moxiyatini tushunish jadal sur’atlar bilan usadi. Tafakkurning rivojlanishi intellektni kushimcha ma’lumotlar bilan boyitadi.
Ma’lumki, arifmetikadan algebraga ugish umumlashtirishning yukrri boskichga kutarilganini bildiradi. Binobarin, mazkur xrlatda mavxumlashgan sonlar kaytadan mavxumlashtiriladi, oldin umumlashtirilgan narsa va xrdisalar kaytadan umumlashtiriladi va natijada "mavxumni mavxumlashtirish", "umumlashmani umum­lashtirish" degan ilmiy tushunchalar vujudga keladi.
O`smir ukuvchilar urganayotgan fan asoslari, avvalo ularning mavxum tafakkurini ustirishga karatiladi. Uning akdiy faoliyati xususiyatlaridan biri — mavxum tafakkurning rivojlanishidir.
Maktab ta’limi va mustakil bilim olish faoliyati ta’siri ostida, o`smirda analitik-sintetik faoliyat jadal sur’at bilan rivojlana boshlaydi. Shuning uchun unda sabab va natijani izoxdash ukuvi mustaxkamlanib boradi. Ukuvchi materiallarning muxim belgilarini ajratishga, keng ma’noli umumlashtirishni amalga oshirishga xarakat kiladi. Ta’lim jarayonida anchagina mavxum tushunchalar, masalan, matematikada — nukta, chizik, tenglik..., fizikada — kuch, solishtirma ogarlik, tezlik, amper, volt..., geografiyada — ekvator, kutb, kenglik, uzunlik, zona, plato..., tarixda — kul, davr, shaxeiy mulk, boylik, ekspluatatsiya va xokazolar vujudga keladi.
O`smirlik davrida ukuvchilarda analitik-sintetik faoliyat yetarlicha rivojlanmagani, fikr yuritish usullari tupik emasligi uchrab turadi. Shuning uchun geometrik masalani yechish usulini yoki isbotlash yulini kursatib berilmasa, kiyinchiliklar tugiladi, ukuvchilar masalani eng oddiy usulda "tavakkal" yecha boshlaydilar.
O`smirlar fikr yuritish faoliyatining xususiyatlaridan biri — yakkol-obrazli, kursatmali tafakkur tarkibining muxim rol uynashidir. Ularda mavxum tafakkur usishi bilan yakkol-obrazli tafakkurning tarkibiy kismi mutlako yukolib ketmaydi, balki sakdanib koladi va rivojlanadi xamda tafakkurning umumiy strukturasida muxim rol uynaydi.
O`smirning eng muxim xususiyatlaridan yana biri mustakil fikrlash, aklningtankidiyligi tez rivojlanishidir. Bu esa kichik maktab yoshidagi ukuvchidan farkdi uparok, o`smirning akdiy faoliyatida yangi davr boshlanganini bildiradi.
Maktab ta’limining bevosita ta’siri bilan o`smirda uzini anglash jarayoni rivojlana boshlaydi. U uzining fikriga, mustakil Karashiga, biror masala yuzasidan uz muloxazasiga zga bulish uchun Xarakat kiladi. Shuning uchun ukituvchi yoki ota-onaning aytgan­la^iga, kitob va dareliklarga tankidiy nuktai nazardan karaydi. Kupincha ukituvchining muloxazasidan, darelikdan xato va kamchiliklarni topishga intilib, uz gapida turib, ayrim fikrlarga Kat’iy e’tiroz bildirishga, tortishishga va baxslashishga moyil buladi.
Aklning tankidiyligi ayrim xollarda ukituvchi bilan ukuvchi urtasida "anglashilmovchilik govi"ni vujudga keltiradi. Akdning "tankidiyligi" o`smirning asosiy xususiyatlaridan biri bulib, u uzgalar fikrini turli baxrnalar, sabablar bilan yukkd chikarishga Karatilgan buladi.
Tafakkurning mustakilligi inson uchun juda katta axamiyatga ega. Ukituvchi dare jarayonida va daredan tashkari vaktlarda, xar Kanday ogir shart-sharoitlarda xam turli usullar bilan buxislatni kullab-kuvvatlashi, uning rivojlanishi uchun imkoniyat yaratishi kerak. Shuni xam esdan chikarmaslik lozimki, dastlabki davrda o`smirning nuktai nazarini, muloxazalaridagi xatolarini, muvaffakiyatsizliklarini yomonlash, uni izza kilish, izzat-nafeiga tegish, masxaralash mutlako mumkin emas. Aks xolda o`smir akdining ajoyib sifati barbod buladi va uning uzi jamiyat xamda tabiat krnunlariga, xolatlariga befarkkaraydigan shaxsga aylanib koladi.
Ukituvchi ukuvchinilg akl-zakovatini tugri rivojlantirish uchun xar bir imkoniyatni tula ishga solishi: 1) o`smirlar ga tugri ta’riflashni, taxdil kilishni, takkoslashni, materiallarni mav­xumlashtirish va umumlashtirishni urgatishi; 2) ularga uz fikrini tugri, ravon va anik ifodalash yulini tushuntirib berishi lozim. Mustakil ravishda xukm va xulosa chikarish, muloxaza yuritish kabi aklning turli shakllaridan foydalanish o`smirlarda akdiy faoliyat kunikma va malakalarini ustiradi, natijada jadal rivojlanish pallasi amalga oshadi.
Yukoridagi vazifalarni bajarish uchun avvalo o`smirlar oldiga turli obyektlarni mustakil xolda takkoslash, ulardagi uxshash va tafovutli jixatlarni topishni yuklash kerak. Buning uchun ularning dikkatini kuyidagi savollarga javob berishga karatish maksadga muvofivdir: "Bu xolatda kanday umumiylik mavjud?", "Ushbu narsalar kaysi belgi va jixdtlari bilan bir-biridan farkdanadi?" "Mazkur narsalar va xodisalar urtasida kanday uxshashlik belgisi bor?" va xokazolar.
Botanika darelarida ukuvchilarga mox (yusin) bilan suv utini, zamburugning poyasi bilan ildizini takkoslashni tavsiya etib,
poyaning ildizdan, sporaningurugdan nimasi bilan farkdanishini aniklashni topshirish foydalidir.
O`smir akd-zakovatini kamol toptirish uchun ularga doimo mantikiy tafakkur usullarini urgatib borish zarur. Bunda mantikiy xatolarni tuzatib borishni aslo yoddan chikarmaslik kerak. O`smirda tugri mantikiy fikrlashni rivojlantirishda ona tili va adabiyot ukituvchisining roli juda muximdir. U xamma vakt ukuvchilarga tugri jumla tuzishni, ravon muloxaza yuritishni, fikrlashni, yozishni urgatib boradi.
Ukituvchilar jamoasi xar kancha urinishidan kati nazar, ta’lim jarayonida tarbiyasi kiyin o`smirlar xam uchrab turadi. Xozirgi davrda, bunday ukuvchilar bilan yakkama-yakka ishlash usuli yaratilgan, fe’l-atvordagi nuksonlarning, xatti-xarakati nosoglomligining oldini olish va tuzatish yullari ilmiy asosda ishlab chikilgan. Tadk.ik.otlarning kursatishicha, tarbiyasi kiyin; injik,, xulk.i salbiy bolalarning kelib chikishining ijtimoiy sabablaridan tashkari, pedagogik va psixologik sabablari xam mavjud. Ukuvchilarda nojuya xatti-xarakatlar paydo bulishining sabablari va turtkilari xar xildir. Krnunni buzish yoki koidaga xilof ish kilish darajasiga karab tarbiyasi kiyin o`smirlar jinoiy krnunbuzar va oddiy k,oidabuzar (tartibbuzar) guruxdarga ajratiladi.