I-bob. O‘smirlarda somatik kasalliklar rivojlanishining nazariy asoslari

Bitiruv malakaviy ishda suhbat, eksprement, anketa, test metodlaridan foydalanildi.

Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi : Bitiruv malakaviy ishi 2 ta bob , 4 ta paragraf , xulosa va tavsiyalar , foydalanilgan adabiyotlar ruyxatidan iborat bo‘lib , jami betni tashkil etadi

I-BOB. O‘smirlarda somatik kasalliklar rivojlanishining
nazariy asoslari.
1.1 O‘smirlik davri to‘g‘risida tushuncha


O‘smirlarni voyaga yetkazishning uziga xos xususiyatlari, krnuniyatlari, imkoniyatlari, xatti-xarakat motiv-larining ifodalanishi va vujudga kelishining murakkab mexa-nizmlari mavjud. Shuni aloxida ta’kidlash kerakki, o`smirlarni kamol toptirishda ularning xususiyatlarini tula xisobga olgan xrlda ta’lim-tarbiyaviy tadbirlarni kullash shaxslararo munosabatda anglashilmovchilikni vujudga keltirmaydi, sinf jamoasi urtasida ilik. psixologik muxitni yaratadi.
Turgunlik yillaridagi suz bilan ishning «nomuvofikligi», axlok. tarbiyasidagi kupol xatolar o`smirlarning ruxiy dunyosiga salbiy ta’sir kursatdi. Insonning ruxiy dunyosini tubdan k.ayta kurish, shaxsni shakllantirishni insonparvarlashtirish xarakati boshlangan xrzirgi kunda o`smirlar takdiri masalasi xam jiddiy tus oldi. O`smirlik davri taklidchanligi, muk.im nuktai nazarningshakllanmaganligi, xissiyotliligi, mardligi, tantiligi bilan farklanadi. Shuning uchun tashki ta’sirlarga beriluvchan o`smir ugal-kizlarga aloxida e’tibor berish zarur.
O`smirlar muammosiga e’tiborni kuchaytirish zarurligining asosiy sabablari: 1) fan va texnika rivojlanishi natijasida madaniyat, san’at va adabiyot, ijtimoiy-iktisodiy shart-sharoit-larninguzgarayotgani; 2) ommaviy axborot tizimining kengayishi tufayli o`smirlar ongliligi darajasining kutarilgani; 3) o‘g‘il va qizlarning dunyo vokealaridan, tabiat va jamiyat krnunlaridan, tarixdan yetarli darajada xabardorligi; 4) ularning jismoniy va akliy kamoloti jadallashgani; 5) o`smirlar bilan ishlashda goyaviy-siyosiy, vatanparvarlik va baynalmilal tarbiyaga aloxida yondashish zarurligi; 6) oshkoralik, ijtimoiy adolat, demokratiya muammo-larining ijtimoiy xayotga chukur kirib borayotgani; 7) ukuvchilar uchun mustakil bilim olish, ijodiy fikr yuritish, uzini uzi boshkarish, anglash, baxrlash va nazorat kilishga keng imkoniyat yaratilgani.
O`smirlik yoshida bolalikdan kattalik x.olatiga kuchish jarayoni sodir buladi. O`smirda psixik jarayonlar keskin uzgarishi bilan akliy faoliyatida xam burilishlar seziladi. Shuning uchun shaxslararo munosabatda ukuvchi bilan ukituvchining mulokrtida, kattalar bilan o`smirlarning muomalasida kat’iy uzgarishlar vujudga keladi. Bu uzgarishlar jarayonida kiyinchiliklar tugaladi. Bular avvalo ta’lim jarayonida ruy beradi: yangi axborot, ma’lumot-larni bayon kilish shakli, uslubi va usullari o`smirni k.oniktirmay kuyadi. Ukituvchining yangi mavzuni batafsil tushuntirishi, darslar ma’ruza shaklida olib borilishi ukuvchilarni zeriktiradi, ularda ukishga lokaydlik tugiladi. Ilgari ukuv materialini ma’nosiga tushunmay yodlab olishga odatlangan o`smir endi zarur urinlarni mantikiy xotira va tafakkurga suyangan xrlda uzlashtirishga x.arakat kiladi, uzlashtirilgan bilimlarni talab kilinganda ukuvchi bilan ukituvchi urtasida anglashilmovchilik paydo buladi, taxsil oluvchi unga karshilik kursata boshlaydi. Odobli, dilkash o`smir kutilma-ganda kaysar, intizomsiz, kupol, serzarda bulib koladi. Kattalar-ning yul-yurikdariga, talablariga muloyimlik bilan javob kayta-rib yurgan o`smir ularga tankidiy munosabatda buladi. Uning fikricha, kattalarningtalablari, kursatmalari mantikan ixcham, dalillarga asoslangan, yetarli obyektiv va subyektiv omillarga ega bulishi kerak. O`smirda shaxsiy nuktai nazarning vujudga kelishi sababli u kattalarning, ukituvchining kaygurishi, koyishiga Karamay, uzining fikrini utkazishga xarakat kiladi. Uning uz Kadr-kimmati xakidagi tasavvuri, narsa va x.odisalarga munosabati okilonalikdan uzoklasha boshlaydi, u ayrim ma’lumotlarni tushuntirib berishni yoktirmaydigan bulib koladi. Serzardalik kundalik xatti-x,arakatning ajralmas kismiga aylanadi. O`smir xulkidagi bunday uzgarishlar tajribasiz ukituvchi yoki ota-onani kattik tashvishga soladi, asabiylashtiradi va ularning ukuvchiga munosabatini uzgartiradi. Natijada kelishmovchiliklar, anglashil-movchiliklar, nizolar kelib chikadi.
Xush, o`smirning psixik usishini xarakatga keltiruvchi kuch nima? O`smirning psixik usishini xarakatga keltiruvchi kuch - uning faoliyatini vujudga keltirgan extiyojlar bilan ularni krndirish imkoniyatlari urtasidagi karama-karshiliklar tiziminint namoyon bulishidir- Mana shudialekgik karama-karshiliklar ortib borayotgan jismoniy, akliy xamda axlokiy imkoniyatlar bilan bark,arorlashgan stereotipga aylangan tashki olamni aks ettirishning shakllari urtasida sodir buladi. Vujudga kelgan ziddiyatlar va karama-Karshiliklarni, psixologik kamolotni ta’minlash, faoliyat turla-rini murakkablashtirish orkali o`smir shaxsida yangi psixologik fazilatlarni tarkib toptirish bilan asta-sekin yukrtish mumkin. Budavr insonning kamoloti kjrrirokboskichiga kutarilishi bilan yakunlanadi. Kamol topish o`smirdan umumlashtirish, xukm va xulosa chikarish, mavxumlashtirish, obyektlar urtasidagi ichki munosabat-larni urnatish, mux.im krnun, krnuniyat, xossa, xususiyat, mexanizm va tushunchalarni anglash, ixtiyoriy dikkat, barkaror kizikish, ongli motiv va mantikiy eslab krlishni talab kiladi. Bularning barchasi fanlarga doyr bilimlar tizimini vujudga keltiradi, amaliy kunikmalarni shakllantiradi, uzini uzi nazorat kilish, bax.olash, anglash singari xususiyatlarni tarkib toptiradi.
Maktab va bilim yurtida, oilada mustakil faoliyatga keng im­koniyatlar bulsa, ukuvchi muayyan vazifa va topshiriklarni bajara boshlaydi. Natijada o`smirning ijtimoiy mavkei ortib, faoliyati takomillashib, psixikasi xar tomonlama rivojlanib boradi.
Xozirgi o`smirlar utmishdoshlariga nisbatan jismoniy, akliy va siyosiy jixatdan birmuncha ustunlikka ega. Ularda jinsiy yetilish, ijtimoiylashuv jarayoni, psixik usish oldinrok namoyon bulmokda. Shu sababli bizda ugil va kizlarni 10-11 dan 14—15 yoshigacha o`smirlik yoshida deb xisoblanadi.
O`smirlik insonning balogatga yetish davri bulib, uziga xos xususiyati bilan kamolotning boshka pogonalaridan keskin farklanadi. O`smirda ruy beradigan biologik uzgarishlar natijasida uning psixik dunyosida tub burilish nuktasi vujudga keladi. Balogat davriga 11 (12) -15 yoshli kizlar va ugil bolalar kiradi. Kamolotning mazkur pallasida jismoniy usish va jinsiy yetilish amalga oshadi.
Bolaning buyi 11-12 yoshida 6 -7 sm, xatto 10 sm gacha usishi mumkin. Birok, bu boskichda kizlar ugal bolalarga Karaganda tezrok. usadilar. O`smir 13-14 yoshga tulganda^xar ikkala jins urtasida buyning usishi kariyb baravarlashadi. Un besh yoshga kddam kuyganda esa ugal bolalar kizlarni ortda krldirib ketadilar. Shundan keyin to umrning oxirigacha usishda ugil bolalar ustunlik kiladilar.
O`smirlik davrida buy bilan tana nomutanosib ravishda usadi, natijada bolalar orik., nimjon va uzun buyli bulib kurinadilar.
O`smirlarda yurakning xajmi va tiriklik sigimi xar yili 25 foiz kattalashib boradi. Buyning jadal usishi va tana ogarligining ortishi bilan kon xayda kislorodga extiyoj xam ortadi, bu extiyoj yurak xajmining kengayishi va funksional faoliyati kursatkich-larining boyishi evaziga ta’minlanadi. Mazkur davrda tananing umumiy xajmidan 7-8 foizini k.on tashkil kiladi, k.on bosimi birmuncha oshadi, simob ustunining 110-115 mm darajasida buladi. Yurak kiskarishining chastotasi bir kadar sekinlashadi, masalan, 11 yoshda dakikdda 85-90 marta urgan bulsa, 14-15 yoshlarda 70 gacha pasayadi.
Yurak kengayishi bilan birga kon tomirlari xam yugonlashadi. Kon aylanishi tizimining kayta kurilishi, vegetativ, nerv sistemasidagi bekarorlik krn aylanishini buzadi va o`smirda ba’zan Kon bosimining ortishi ruy beradi. Kon aylanishining uzgarishi Kizlarda ogirrok kechadi, chunki ularda yurak vaznining ortishi oldinrok boshlanib, oldinrok yakunlanadi.
O`smirlik davrida iafas olish organlari jadal rivojlanadi. Upkaning tiriklik chfhmh kuyidagicha buladi:
ugal bolalarda -11 yoshda 1900-2000 ml; 15 yoshda 2600-2700 mm.
kizlarda-11 yoshda 1800-1900 ml; 15 yoshda 2500-2600 ml. Shuning uchun nafas olish xar dakikada 2 marta kamayadi. Ugal bolalar korin bilan, kizlar esa kukrak bilan nafas ola boshlaydidar. Kukrak kafasi, nafas olish muskullari tez usa boradi va jinsiy yetilishni kuchaytiradi.
11-12 yoshdagi o`smirning ichki sekretsiya bezlari kayta kuriladi. Gipofizning old kismi ishlab chikaradigan gormonlar gavdaning usishini ta’minlaydi. Gipofizning urta kismi kuchayishi sababli pigmentlar almashinishi uzgaradi, natijada soch korayishi, yuzlarning okarishi namoyon buladi. Gipofiz bilan bir katorda Kalkonsimon bezning funksiyasi xam kuchayadi. Kalkonsimon bez ishlab chikaradigan tiroksin gormoni organizmda modda almashinuvi va energiya sarfini keskin orttiradi. Markaziy nerv sistemasida Kuzgaluvchanlik uzgaradi natijada yakkol x.is-tuygular tugala bosh­laydi. Kalkonsimon bez faoliyatining kuchayishi kuzgaluvchanlik, asabiylashish va tolikishni keltirib chikaradi. Bosh miya kobigada tormozlanish jarayonining susayishi shiddatli emotsional ke-chinmalarni vujudga keltiradi, xulk-atvorda parokandalik, Fafl-ritabiiylik paydo buladi. Kalkonsimon bez funksiyasining uzgarishi va modda almashinuvining buzishi sababli o`smirda semirish ruy beradi.
Mazkur yosh davrida jinsiy bezlar faoliyati kuchayadi. Balogatga yetishning birlamchi va ikkilamchi alomatlari usa boshlaydi: utal bolalarda ovoz uzgaradi, yugonlashadi, muylov va sokol paydo buladi, kizlarda esa kukrak bezlari rivojlanadi va xrkazo. Natijada boshka jinsga kizikish ortadi, orzu, xoxish, noziktuygu, sogynch, iztirob kabi kechinmalar paydo buladi.
O`smirlar jinsiy yetilish sirlarining 17 foizini ota-onadan, 9 foizini ukituvchilardan, 4 foizini maktab vrachidan va kolgan yashirin jixatlari, xolatlari tugrisidagi ma’lumotlarni kucha-kuydan, urtokdari va dugonalaridan eshitib bilib oladilar. Kutilmagan xolatlar va ma’lumotlar ularning xatti-xarakatini chigallashtiradi, yakkalikolamiga berilish boshlanadi, fe’l-atvorda ayrim illatlar paydo buladi. Goxo o`smirlar orasida axlokan tubanlashuv xollari ruy berishi mumkin. Ularni bunday kiliklardan, nopok gurux va tudalardan xalos etish maksadga muvofikdir.
Ijtimoiy xayotda yaramas odatlarni keltirib chikaruvchi anchagana manbalar bor: birinchidan, kino zallari vatelevideniyeda o`smirlarga tugri kelmaydigan filmlarga ruxsat k.ilinishi; ikkinchidan, jamoat joylarida va kucha-kuyda kattalarning nojoiz kiliklar kursatishlari; uchinchidan ta’limda biologik usish tugrisida yetarli bilimlar berilmasligi; turtinchidan, vrachlarning bu soxada keng kulamda ish olib bormasligi; beshinchidan, ota-onalarda fiziologik va psixologik bilimlar yetishmasligi; oltinchidan, o`smir bolalar va kizlarga muljallangan materiallarning kamligi va xrkazolar.
O`smirlar muloxazasini tadkik kilish ularda axdokiy tushun­chalar baravar tarkib topmasligini kursatdi. A.I.Maliovanov o`smirlarni turtta guruxga ajratadi: 1) xatti-xarakatda uzlari anglagan, ijobiy koidalarga tayanib ish tutadigan, suzi bilan ishi moye o`smirlar; 2) axlokiy tushunchalari kiliklariga moye keladigan o`smirlar; 3) xatti-xarakatlari axlokiy normalar xakidagi bilimlari bilan ajralib turadigan, shu bilimlarga moye xarakat kilmaydigan o`smirlar; 4) uzlari biladigan axlokiy talablar bilan, kundalik xulk-atvorning alokasini tushunmaydigai o`smirlar.
Ilmiy tadkikotlar va xayot tajribalari ayrim axlokiy tushunchalarni notugri tushunib, shaxening ba’zi fazilatlarini notugri baxolab, mustakillikka intiladigan, uz irodasini namoyish
kilishga x,arakat kiladigan o`smirlar uzlarida salbiy sifatlarni ustirishga urinishini kursatdi. Xatto ular uzlarida shakllangan ijobiy xislatlarni yukotishga xam xarakat kiladilar. Ukituvchi va ota-onalarning asosiy vazifasi ularning notugri karashlariga zarba berish va o`smirlarning adashishlariga yul kuymaslikdir.
O`smir ugil-kizlar shaxeining kamol topishida uzini anglash muxim axamiyatga ega. Chunki uzini anglash jarayonida uziga baxo berish mayli va istagi uzini boshka shaxslar bilan tak.krslash, uziga bino kuyish extiyoji paydo buladi. Bular esa o`smirning psixik dunyosiga, akliy faoliyatiga, tevarak-atrofga munosabatining shakllanishiga ta’sir kiladi.
O`smirlarda uzini anglashning rivojlanishi shaxeiy xulk-atvorini tushunishdan boshlanib, axlokiy fazilatini, xarakterini, akliy imkoniyat va krbiliyatini bilish bilan yakunlanadi.