I-bob. Pul kridit siyosating tizimi va uning asosiy vazifalari

Ma’muriy usullarga Markaziy bankning tijorat banklari faoliyatiga,

uning miqdor va sifat ko‘rsatkichlariga nisbatan belgilaydigan bevosita cheklovlar (limitlar) yoki taqiqlar kiradi. Ma’muriy ta’sir ko‘rsatish choralarini qo‘llashda ko‘pincha quyidagi vositalardan foydalaniladi. (2.1-chizma)

Pul-kredit siyosatini ro‘yobga
chiqarish usullari

Ma’muriy bevosita

usullar

Iqtisodiy

bilvosita usullar

2.1-chizma. Markaziy bankning pul-kredit siyosatini ro‘yobga

chiqarish usullari

22

Iqtisodiy usullarga asosan bilvosita ta’sir ko‘rsatadigan tadbirlar kiradi. Bu usullar ko‘proq, bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lib, bunda o‘zo‘zini boshqarish jarayonlarining rivojlanishi ikkilamchi darajaga mansub har bir kredit muassasasi tomonidan mikro darajada mustaqil pulkredit siyosati amalga

oshirilishini taqozo etadi.Bu siyosatning natijalari va samaradorligi mazkur kredit muassasasining bank tizimidagi ahamiyatini belgilab beradi va raqobatni rag‘batlantiradi.

2.2 Milliy valyuta va uni barqarorlashtirish muammolar

Real valyuta kurslari jamg’arma va sarmoyalar o'rtasidagi farqni ko'rsaluvchi vertikal to'g'ri chiziq va sof eksport miqdorini ko'rsatuvchi, o'ngdan pastga egilgan egri chiziq kesishgan nuqtada tenglikka erishadi.

Ushbu nuqtada xorijga kredit berish sifatida ko'rsatilgan milliy valyuta taklifi, xorijliklaming ushbu mamlakatdan sof eksportni sotib olishi uchun zarur bo'ladigan milliy valyuta talabi bilan kesishadi. Bu shuni bildradiki, real valyuta kursi kapital bilan bo'ladigan operatsiyalar bo'yicha milliy valyuta taklifini joriy operatsiyalar uchun unga bo'lgan talabni tenglashtiradi. Valyuta taklifining qisqarishi uning real almashtirish kursini oshiradi. Natijada, milliy mahsulotlar xorijliklamikiga nisbatan qimmatlashadi. Bu esa, o'z navbatida, eksportning qisqarishiga va importning oshishiga olib keladi.

Valyutani xarid qilish yoki sotib olish orqali uning kursini foizlar asosida belgilash ham ma’lum miqdorda foyda olishni ta’minlaydi. Valyutani xarid qilish uchun belgilanadigan foizlar darajasim oshirish hisolbiga foyda olish mamlakatning makroiqtisodiy ko'rsatkichini tashkil etadi Shuning uchun ham mamlakatlar valyuta kursini iloji boricha oshirish yoki uni muqobil darajada ushlab

23

turtshdan iqtisodiy manfaatdordirlar.Valyutaga yuqori darajadagi foiz to'lovlari xorijiy mamlakatlardan investitsiyalarning kirib kelishi darajasini oshiradi.

Valyutaga belgilangan kurs qiymatining pasayishiga yo'l qo’ymaslik zarur. Aks holda, milliy valyutani xorijiy mamlakatlar sotib olishi natijasida uning defitsiti vujudga keladi. Shu bilan birga, xorijiy mamlakatlarga qarzdor bo'lgan davlatlar o'zlarining milliy valyutalarini xorijiy davlatlarga sotishlari evaziga o'z tashqi qarzlarini yopishga harakat qiladilar. Qarzdor mamlakatlarning bunday iqtisodiy choralarni ko'rishi uning milliy valyutasi kursining tushishiga olib keladi. Demak, qaysi mamlakatlarda inflyasiya jarayoni yuqori bo’lsa, valyuta kursi bo'yicha foiz stavkasini oshirish inflyasiya sharoitida iqtisodiy samara bermaydi. Valyuta kursiga ta’sir etuvchi strukturaviy omillardan yana biri bu mamlakatning iqtisodiy siyosati hisoblanadi.Davlat tomonidan milliy valyuta almashuv kursini ta’minlash maqsadida olib boriladigan bunday tadbirlar xorijiy valyutaning taklif qilinishi darajasining pasayishiga olib keladi. Mamlakatlar valyuta kursini tushirmasligi natijasida o'zlarining iqtisodiy holatlarini yaxshilashni ta’minlashlari lozim. Shuni aytish mumkinki, valyuta kursining kerakli darajada bo’lishini ta’minlash maqsadida banklar valyuta operatsiyalarini amalga oshiradilar.

“Valyutani tartibga solish va valyutani nazorat qilish”.

²Markaziy bank valyutani tartibga solish va valyutani nazorat qilish davlat organidur. Markaziy bank o’z vakolatlari doirasida valyutani tartibga solishga doir normativ-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqadi va qabul qiladi.

Valyuta kursiga ta’sir etuvchi tarkibiy omillardan biri bu erkin raqobatga asoslangan bozor lqtisodiyoti sharoitida har bir mamlakatning ishlab chiqarayotgan iste'mol tovarlarining raqobatdoshlik darajasi hisoblanadi. Valyuta kursiga ta’sir etuvchi strukturaviy omillardan yana biri milliy daromadning o'sishi hisoblanadi.

2. 
   ”O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki to’g’risidagi”Qonunchilik palatasi tomonidan 2019-yil 17-avgustda qabul qilingan senat tomonidan 2019-yil 11-oktabrda ma’qullangan.
   

24

Milliy daromadning o'sishi aholi real ish haqlarining o'sib borishiga olib keladi. Bu hoi, o'z o'mida, sotib olish qobiliyati va sifatli xorijiy iste'mol tovarlariga bo'lgan talabning o'sishiga olib keladi. Albatta bu, o'z navbatida, valyuta kursining oshishi va xorijiy valyutaning importer davlatlardan eksporter davlatlarga chiqishi hajmining o'sib borishini ta’minlaydi.

Pul muomalasi o‘tish valutasi vaqtinchalik to‘lov vositasi so‘m-kuponlarga asoslandi, iyuldan esa 0‘zbekiston Respublikasi Prezidentimng muomalaga milliy valuta so'mni kiritish haqidagi farmoni chiqdi.Banknot va tangalar 0‘zR MB tomonidan tasdiqlanadi. Milliy valutaning muomalaga kiritilishi bilan shaxsiy, mustaqil, moliyaviy va pul-kredit, umuman olganda, barcha ¡qtisodiy siyosatni amalga oshirishning real mexanizmi yuzaga keldi va u iqtisodiyotni barqarorlashtirish, korxona va tarmoqlaming moliyaviy holatini musmahkamlash, aholini ijtimoiy himoyalashning va respublika iste’mol bozo- rining muhim omiliga aylandi. Shuning uchun ham 1994-yildagi pul islohotlarini ijobiy natija bergan holat sifatida baholash mumkin. Bundan tashqari, u inflatsion jarayonlar yuzaga kelishga xizmat qilishi mumkin emas, chunki, uning asosiy sabablariga daxldor emas.

0‘zbekiston Respublikasida inqirozning yuzaga kelishi xususiyatlari ishlab chiqarishning o‘zida inqiroz moliyaviy inqiroz qo‘yish va ularni butun iqtisodiy tizim inqiroz bilan qo‘shishdir, bu esa rejali markaziy tizimdan bozor tizimiga o‘tishning zaruriy shartidir. Bularning barchasi makroiqtisodiy destabilizatsiyaning uzoq, murakkab xarakterini oldindan aniqlab beradi. Shulardan kelib chiqqan holda 0 ‘zbekiston Respublikasining makroiqtisodiy siyosati o‘rnatiladi.

0‘zbekiston rahbariyati qat’iy monitar siyosat olib borish masalasini to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘yishi mumkin emasdi vaunday qilmadi ham, buning sababi birinchidan, avvalo uning yuritilishi uchun bozor instrumentlari yaratilmagan edi, ikkinchidan, bu qo‘shimcha ijtimoiy sarflar («shoklar») ga olib kelishi m um kin edi, uchinchidan, ochiq inflatsiyaning bo‘g‘iq inflatsiyaga aylanishiga sabab bo‘lardi.

25

Shuning uchun ham ishlab chiqilgan barqaror dastur chuqur tuzilmaviy o‘zgarishlarni amalga oshirish, iqtisodiyotning bazaviy tarmoqlarini qo‘llab-quw atlash, kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish, ishlab chiqarish doirasida krizis holatidan chiqish, iqtisodiyotda yaxlit moliyaviy sogomtikga erishish zaruratlarni hisobga oigan holda barqarorlashgan, egiluvchan m onitar siyosatni yuritishni nazarda tutdi. Shuning uchun talab qat’iy qamrovining salbiy oqibatlaridan toiovsizlik krizisi, inflatsion faoliyatning qotib qolishi, qisqa muddatda ishlab chiqarishning juda tushib ketishi, ishsizlikning o‘sishi, aholi real ehtiyojining pasayishi, ijtimoiy va siyosiy beqaror- liklardan chiqib ketishga erishildi.

So‘mni mustahkamlash muammolari. Faqat pul almashtirish bilan cheklangan islohotlar inflatsion jarayonlami bartaraf etish uchun shart- sharoit yarata olmaydi. Shuning uchun ham ular 90-yiIlar davomida yanada o'sib bordi: agar dollarning so‘mga nisbatan kursi uning muomalaga kiritilishi birinchi haftasida MB tomonidan 1.7 qilib belgilangan bolsa, ikkinchi haftadau 1.11 gacha oshib ketdi.

Monitar barqarorlik milliy pulni barqarorlashtirishning uch toifasidan tashkil topadi:

-tovar bozorlari uchun narxni barqarorlashtirish; xorijiy valutaga almashtirish kursini barqarorlashtirish;

- pul bozorida foiz stavkalarini barqarorlashtirish.

Bunda narxni barqarorlashtirish monitar siyosat yuritishning markaziy qismi hisoblanadi, kurs almashtirish va foiz stavkalari siyosati bu masala hal qilinishiga muvoflqlashishi lozim.

26

2.3 Оchiq bоzоrdаgi оpеrаtsiyalаr vа hisоb stаvkаsi