I bob. Qabilalar va chingiziylar imperiyasi

II BOB. JALOIRLAR VA ILK ILXONLIK 
2.1 Ilga Noyan va Ilk Ilxonlik 
Moʻgʻullar Xuroson va Ozarbayjonda tashkil etgan harbiy gubernatorliklarning 
oʻrniga 1250-yillarda Ilxon davlati tashkil topdi. Qoraqorumdagi buyuk qandga 
bevosita mas'ul bo'lgan sobiq gubernatorliklardan farqli o'laroq, Ilxonlik Mo'ngke-
qaonning ukasi Hulegu Xon hukmronligi ostidagi yangi knyazlik uluslar yoki 
appanage davlati edi. Huleguning asosiy vazifalari Mongke hayotiga suiqasd qilgan 
Nizoriy Ismoiliylar yoki qotillarni va Bag'doddagi Abbosiy xalifaligini yo'q qilish 
edi. Hulegu qoʻshinlari bu missiyalarning ikkalasida ham muvaffaqiyatli boʻldi va 
1260 yilga kelib Oks va Furot oʻrtasidagi yerlar Hulegu nazorati ostida boʻldi. 2-
bobda tilga olingan boshqa knyazlik uluslarida boʻlgani kabi, Jaloyir va boshqa 
moʻgʻul qabilalari vakillari Xulegu qoʻshinini ishchi kuchi bilan taʼminlab, Eronda 
yangi amirlar, yaʼni harbiy elitaga aylanishdi. 
Ilxonlikning dastlabki yillarida xonlar (Hulegu va uning avlodlari) va amirlar 
oʻrtasida keskinlik kuchaydi. Umuman olganda, xonlar asosan mahalliy forslardan 
tashkil topgan markaziy hukumat orqali siyosiy hokimiyat va boylikni o‘z qo‘llarida 
to‘plashga intildilar. Amirlar, umuman olganda, o'zlarining mustaqilliklari, 
hokimiyati va boyliklariga tahdid soladigan markazlashtirish tendentsiyasiga qarshi 
turishga moyil edilar. Amirlar oʻrtasidagi qarshilik ilxoniylar qirollik oilasi aʼzolari 
boʻlgan huleguidlarning taxt uchun muqobil aʼzolarini qoʻllab-quvvatlash shaklida 
boʻlgan. 1282—1295-yillarda ayniqsa keskinlashgan bu kurashda bir necha jaloyir 
qabila oilalari rol oʻynagan. 
Bu bobda bu kurashning tafsilotlari koʻrib chiqiladi, natijada jaloyirlar 
oilasidan boshqa barchasini Ilxonlikdagi siyosiy taʼsirdan chiqarib tashlagan 
markazlashtirish jarayoniga olib keldi. Bu jaloirlar 1250-yillardagi moʻgʻullar 
istilosi paytida Xuleguning ishonchli qoʻmondoni Ilga Noyanning avlodlari edi. XIII 
asr oxiriga kelib, Ilg‘oyid jaloyirlari qirol oilasi bilan aloqadorligi tufayli Ilxon 
davlati tarkibida kuchli amirlarga aylangan edi. 
XIV asrdagi Jaloyiriy sultonlari Xulegu qoʻshini bilan Eronga kelgan Ilga 
Noyon avlodidan edi. U 1258 yil yanvar oyida Bag'dodga hujumda qatnashib, shahar 

---

25
janubidan Dajla bo'ylab mo'g'ul qo'shinlari kontingentini boshqargan. 
1 
Abbosiylar 
xalifasi al-Musta'sim billoh qatl etilgan kuni Ilga va uning nabirasi Qora Buqoga 
Bag'dodda qayta tiklash ishlarini olib borish vazifasi yuklandi. 
2 
Ikki yil o'tgach, 
Mo'g'ullar Ayn Jalutda mamluklar tomonidan mag'lubiyatga uchragach, Ilga Noyan 
qolgan mo'g'ul qo'shinlarini Suriyadan olib chiqib, shimolga Diyorbakrga yo'l oldi. 
3 
Bu yerda Ilga moʻgʻullar Mayyafariqinni (zamonaviy Silvanni) qamal qilganda 
otidan otilgan, ammo ikki kishisi tomonidan maydondan olib ketilgan. 
4 
1262—63-
yillarning qishida Ilxoniylarning Oltin Oʻrdadagi moʻgʻullarga qarshi yurishida yana 
Kavkazdagi Terek daryosi boʻyida Ilgʻa paydo 
boʻldi 
. 
Ilga Noyan 663/1265-yilda xon vafot etgunga qadar Huleguga xizmat qildi. 
Abaqa o'sha yilning mart oyida I Jumadadagi shoh saroyi qarorgohiga ( urdu ) 
kelganida , otasi vafot etganidan bexabar Illga Noyan xabar berish uchun u bilan 
uchrashdi. Rashid al-Din yozadi: 
Ilga Noyon bosh qo‘mondon ( amir-i urduho ) bo‘lgani va uzoq vaqt Ilxon 
xizmatida mehr-muhabbat yo‘lidan yurgani uchun Abaqaxonga yegulik-ichimlik 
berdi. Yakka tartibda unga otasining ahvoli haqida xabar berdi. 
6
Abaqa Hulegudan keyin Ilxon boʻldi. Uning hukmronligi davrida Ilga Noyan 
eng hurmatli katta amirga aylandi. 
7 Uning Ilxoniylar ierarxiyasidagi mavqei haqidagi misol Chag'atoyiylar 
uluslarining diplomatik missiyasi haqida ma'lumotda keltirilgan . Vazir Mas’ud 
begim 665 /1266—67-yillarning qishida Erondagi Chag‘atoyiylar mulki ( inchū ) 
hisobini olish uchun kelgan. 
8 
Abaqa saroyida faqat Ilga Noyan xonga tashrif 
buyurgan mas'ud begimdan ko'ra yaqinroq o'tirardi. 
9
Ilganing yangi Ilxoniylar qoʻshigʻi davlatida va undan keyin oʻgʻillarining 
mashhur boʻlishi uning Hulegu bilan yaqin aloqasi va Ilxonlikning hududiy 
chegaralarini oʻrnatgan koʻplab harbiy yurishlardagi roli bilan bogʻliq koʻrinadi. 
Bag'dod, Suriya, Diyorbakr va Kavkazda Ilg'a Ilxonlarning qo'shnilari va raqiblari, 
Mamluklar va Jochidlar bilan to'qnashuvlarda asosiy harbiy rahbarlardan biri 
bo'lgan . 

---

26