I bob. Qabilalar va chingiziylar imperiyasi

 

---

7
I BOB. QABILALAR VA CHINGIZIYLAR IMPERIYASI 
1.1 Moʻgʻullar qoʻl ostidagi qabila va davlat tuzilishi 
Jaloyiriylar sulolasi oʻz nomini oʻzi kelib chiqqan moʻgʻul qabilasi nomi 
boʻlgan Jaloyirdan olgan. XIV asrda Jaloir aʼzolarining Eron va Iroqda islom 
saltanatini oʻrnatishiga sabab boʻlgan tarixiy omillarni tushunish uchun avvalo, ichki 
Osiyodagi qabila jamiyatining ayrim jihatlarini koʻrib chiqishimiz kerak. Avvalo, 
biz “qabilalar” haqida gapirganda nimani nazarda tutamiz? Ushbu bobda ichki Osiyo 
qabilalari, xususan, Chingizqon imperiyasi arafasida Mo'g'ulistondagi qabilalar 
haqidagi bilimlar haqida umumiy ma'lumot berilgan. Bundan tashqari, Chingiziylar 
imperiyasining qabilalarga, xususan, jaloirlarga ta’siri o‘rganiladi. Imperiyaning 
barpo etilishi natijasida Jaloir diasporasi paydo boʻldi, chunki bu guruh aʼzolari 
Yevroosiyo boʻylab yangi imperiya siyosiy va ijtimoiy institutlariga muvofiq qayta 
taqsimlandi. 
Mo'g'ullar jamiyati qabilaviy tashkil etilgan. Ya’ni, jamiyat “Mo‘g‘ullarning 
maxfiy tarixi” kabi manbalarda tilga olingan va zamonaviy olimlar tomonidan qabila 
yoki urug‘ sifatida tavsiflangan bir qancha o‘ziga xoslik guruhlariga bo‘lingan. 
Antropologiya va tarix sohalarida qabilalar haqidagi adabiyotlar juda katta va 
“qabila”ning aniq ta’rifi davom etayotgan ilmiy munozaralar mavzusidir. XIX 
asrdan boshlab qabilalar haqidagi adabiyotlarning barcha turli dalillarini saralashga 
urinish maqsadga muvofiq bo‘lmasa-da, biz Jaloyir qabilasi va bu guruh tarixining 
o‘ziga xos ishi bilan shug‘ullanish uchun ba’zi muhim masalalarni hal qilishimiz 
kerak. XIII-XV asrlar. Bu masalalar ichki Osiyo qabilalarining xususiyatlari, 
funktsiyalari va mafkuralarining ayrim asosiy talqinlarini oydinlashtirishni o'z 
ichiga oladi. 
Ichki Osiyo va boshqa yerlardagi qabilalarning eng yorqin belgilaridan biri 
shundaki, ular oʻz aʼzolari tomonidan qarindoshlik munosabatlarini tasvirlovchi 
sifatida tasavvur qilinadi. Ya’ni, hunarmandchilikni kasbi yoki fuqarolik milliy 
vatani belgilaganidek, qabilalar haqiqiy yoki xayoliy qon munosabatlari bilan 
belgilanadigan guruhlardir. Qabila ichidagi qarindoshlik rishtalari genetik bo'lishi 
shart emasligi qabila jamiyatlari olimlari tomonidan ma'lum vaqt davomida 

---

8
tushunilgan. Antropologlar qabilalarni mohiyatan tasavvur qilingan yoki qurilgan, 
“ruhiy holat” va tashkilot va harakat namunasini ifodalovchi “ideal tiplar” deb 
ta’riflaganlar. 
1 
Umuman olganda, qabila o'ziga xosligining tuzilgan yoki tasavvur 
qilingan tabiatini tan olish bilan birga, ko'pchilik olimlar qarindoshlik g'oyasi qabila 
o'ziga xosligida markaziy o'rin tutgan, deb ta'kidlaydilar. Devid Snitning ichki Osiyo 
davlatlari haqidagi so‘nggi asari bundan mustasno bo‘lib, unda jaloir va boshqa 
mo‘g‘ul qabilalari kabi guruhlarni umuman qarindoshlik nuqtai nazaridan emas, 
balki “aristokratik tartibotlar” sifatida tan olish muhimligi ta’kidlangan. qaysi elita 
oilalari qarindoshligi bo'lmagan sub'ektlar ustidan hukmronlik qilgan. 
2 O'zining 
"Boshsiz davlat" kitobida Snit ichki Osiyodagi qabila jamiyatlari haqidagi g'arbiy 
tadqiqot tarixini izlaydi, bunda qarindosh-urug' qabilalari toifasi insoniyat 
jamiyatlarining tabiiy rivojlanishining dastlabki bosqichi sifatida yaratilganligini 
ko'rsatadi. davlat yakuniy natija edi. Bu ilmiy yuk davom etdi va Sneathning 
so'zlariga ko'ra, qabilaviy cho'l jamiyatlari dashtda yirik imperatorlik davlatlarini 
tashkil qilganda, aniq paradokslarga olib keldi. Ammo, agar jaloyir, sulduz va merkit 
kabi guruhlarni katta oila guruhlari sifatida emas, balki hukmron zodagonlar va unga 
tobe aholi sifatida tasavvur qilsak, bunday imperator davlatlari unchalik sirli 
ko‘rinmaydi. Snitning talqinida ba'zi muammolar bordek tuyulsa-da, 
3 uning 
"Mo'g'ullarning maxfiy tarixi" kabi manbalarda uchraydigan mo'g'ul qabilalarining 
nomlari murakkab siyosiy ierarxiya doirasidagi shaxslarning o'ziga xosligini 
tasvirlab berganligi haqidagi taklifi biz tekshirishni boshlaganimizda foydali bo'ladi. 
jaloyir qabilasi tarixi, xususan, XIV asrdagi jaloyiriylar sultonlarining ajdodlari. 
Biroq, qarindoshlikni qabila jamiyatining muhim xususiyati sifatida butunlay 
yo'q qilish xato bo'lar edi. Piter Golden ta'kidlaganidek, qabila elitalari o'zlarini qon 
bilan bog'liq deb o'ylamagan bo'lsalar ham, qarindoshlik terminologiyasi hech 
bo'lmaganda qabila jamiyatining so'z boyligini ta'minladi. 
4 
Qabilaviy 
munosabatlarni saqlashda nasabnoma muhim ahamiyatga ega bo'lib, u 
qarindoshlikni tasdiqlagan va qonuniylashtirgan. Har bir mo'g'ul qarindoshlik 
guruhida hurmatning asosiy nuqtasi sifatida erkak ajdodlari bo'lgan. 
5 
Genealogiyalar qabila chegaralarini umumiy ajdodlarga murojaat qilish orqali 

---

9
belgilagan bo'lsada, statik yoki mutlaq emas edi. Aksincha, ular ko'chmanchilarning 
ko'plab guruhlari uchun hech qanday muhim tarkibiy o'zgarishlarni amalga 
oshirmasdan, tashqi guruhlarni o'z saflariga muammosiz qo'shib olishlari va qabul 
qilishlari uchun mafkuraviy vositalarni taqdim etdilar. 
6 
Shunday qilib, qabila nasl-
nasabi qat'iy va yopiq emas, balki tez-tez o'zgartirilgan. Bunday tuzatishlar iqtisodiy 
va siyosiy sharoitlardagi o'zgarishlarning aksi bo'lib, bir nechta qabila guruhlarini 
birlashtirishni talab qildi. 
7 
Aynan shu ma’noda qabilalar, jumladan, mo‘g‘ul 
qabilalari, jumladan, jaloyir kabilar ham siyosiy guruhlar hisoblanishi kerak, 
ularning umumiy xotirasi o‘ziga xos tarixiy sharoitlar natijasi bo‘lgan qarindoshlik 
aloqalaridir. 
Ichki Osiyo qabilalarining yana bir xususiyati, nasl-nasab bilan 
qonuniylashtirilgan qarindoshlik mafkurasining markaziyligidan tashqari, qabila 
tuzilmalarining moslashuvchanligi edi. Tashkilot nuqtai nazaridan, qabilalar 
ochiqlik va ravonlik bilan ajralib turardi, bu tashqi qarindoshlar guruhlari va 
mijozlarini birlashtirishga, shuningdek, qabilani bo'linish va bo'linishga imkon 
beradi. Yevroosiyo ko'chmanchi qabilalari uning boshlig'iga bo'ysunishga tayyor 
bo'lgan va uning qabiladoshlari bilan umumiy manfaatlarga ega bo'lgan barcha 
uchun ochiq edi. 
8
Qarindoshlikka asoslangan mafkuraning bu xususiyatlari va tashkilotning 
ravonligi ma'lum iqtisodiy va siyosiy funktsiyalarni bajaradi. Iqtisodiy jihatdan 
ko'chma va bo'linadigan hayvonlarga asoslangan ko'chmanchi xo'jalikning tabiati 
qabila ijtimoiy tashkilotining harakatchanligi va segmentarligini ta'minladi. 
9 
Siyosiy 
jihatdan moslashuvchan qabila tuzilmalari boshqa qabilalar yoki oʻtroq boshqaruv 
tahdidi ostida boʻlgan guruhlarni himoya qilishga imkon berdi. Darhaqiqat, 
qabilaviy tashkilotning iqtisodiy va siyosiy vazifalari bir-biri bilan chambarchas 
bog'liq bo'lib, ular ko'pincha "qabilalararo" davlatlar yoki cho'l imperiyalari deb 
ataladigan davlatlarning shakllanishiga yordam berishi mumkin edi. Xiongnu, turk 
va uygʻur konfederatsiyalari kabi qabilalararo imperiyalarning shakllanishining 
umumiy talqini choʻl janubidagi oʻtroq, agrar davlatlar bilan toʻqnashuv natijasida 
yuzaga kelgan muammolarni oʻz ichiga olgan. "Tashqi dunyo" oldida himoyaga 

---

10
bo'lgan ehtiyoj (Anatoliy Xazanovdan iborani olish) qabilalarning yanada 
murakkab, ierarxik tashkilotlarga kirishiga turtki va sabab bo'lgan. Bunday 
tuzilmalar barcha qabilalar tomonidan ta'minlangan ijtimoiy himoya namunasining 
kengayishi edi . Qabila tuzilmalari qaysidir ma'noda tahdid solayotgan boshqa 
jamiyatning 
mavjudligini 
taxmin 
qilgan. 
10 
Kattaroq, 
qabilalararo 
konfederatsiyalarning tashkil etilishi boshqa yirik davlatlardan himoyalanishning, 
shuningdek, agrar jamiyatlardan boylik olishning samarali usuli boʻlib chiqdi. 
11 
Muqobil talqinda Nikola Di Kosmo qabilalardan yuqori imperiyalar faqat oʻtroq 
qoʻshnilar bilan toʻqnashuv natijasida paydo boʻladi, degan gʻoyaga qarshi chiqdi. 
Di Kosmoning ta'kidlashicha, ichki Osiyo cho'l iqtisodiyotining beqarorligi va 
nisbiy qashshoqligi cho'lda surunkali past darajadagi zo'ravonlik va ijtimoiy 
g'alayonlarga olib keldi. 
12 
Ushbu qo'zg'olonning "inqirozi" militarizatsiyaning 
kuchayishiga va qabilalardan yuqori rahbarga sodiqlik asosida yangi siyosiy 
tashkilotlarning shakllanishiga olib keldi. 
13
Umuman olganda, ichki Osiyo qabilaviy va qabilalararo tashkilotining 
aksariyat talqinlari qabilalarni umumiy nasl-nasab mafkurasiga asoslangan ijtimoiy-
siyosiy birliklar sifatida tan oladi, ular ko'chmanchi aholiga chorvachilik xo'jaligidan 
yaxshiroq foydalanish va umumiy dushmanlardan o'zlarini himoya qilish imkonini 
beradi. . Qabilalarning moslashuvchanligi va ochiq tabiati tashqi guruhlarning 
birlashishiga imkon berdi, bu nasl-nasablarni tuzish orqali qonuniylashtirilishi 
mumkin edi. Shunday qilib, qabilalarni turg'un, qattiq va teng huquqli oilalar sifatida 
emas, balki ko'chmanchilar o'rtasidagi ijtimoiy hokimiyat munosabatlarini belgilab 
beruvchi va o'z hokimiyatini murojaatlar orqali qonuniylashtirgan hukmron elitaga 
sodiqlik asosini ta'minlovchi siyosiy birliklar sifatida ko'rish eng foydali ko'rinadi. 
umumiy tarix va qarindoshlik.