I bob. Qabilalar va chingiziylar imperiyasi

2.2 Jaloir va qabila fraksiyasi (1282—95) 
Ilga Noyan Ilxoniylar elitasidagi koʻplab koʻzga koʻringan amirlardan biri edi. 
Bu amirlar oʻz hokimiyatini saqlab qolish uchun xonlar zarur boʻlgan harbiy 
yordamni taʼminlaganlar. Biroq, amirlar xonga qarshi chiqishlari va boshqa 
Huleguid knyazlarini qo'llab-quvvatlash orqali o'z mustaqilligini ta'minlashlari 
mumkin edi. Qirol hokimiyatining markazlashuvi va amirlarning mustaqil 
hokimiyati oʻrtasidagi keskinlik 1282-yilda Abaqaxon vafotidan keyin keskinlashdi. 
“Jomiʼ at-Tavorix” asariga asoslangan boʻlib , bu tarixning mafkuraviy asosini 
yodda tutish kerak. Podshoh markazlashuvi va amirlar oʻrtasida hokimiyatning 
tarqalishi oʻrtasidagi kurashda Rashididdin birinchisini maʼqullagan. Demak, uning 
o‘ttiz yil avval bu davr haqidagi hikoyasini elita o‘rtasida fuqarolar urushi va tartib 
buzilishiga olib keladigan fraksiyachilikdan ogohlantirish sifatida o‘qish mumkin. 
Biroq, bu tarix Ilxoniylar elitasi tarkibidagi xodimlar, xususan, ularning qabilaviy 
mansubligi haqidagi tafsilotlar uchun juda muhimdir. Boshqacha qilib aytganda, 
qabila o‘ziga xosligi Ilxonlikning ichki siyosatida qanday rol o‘ynaganini bilmoqchi 
bo‘lsak, Rashididdin ajralmas manbadir. 
Abaqaxon 680/1282 yilda vafot etganida, uning ukasi Ahmad Teguder 
Gruziyada edi va darhol Marag'adagi qirollik saroyiga yo'l oldi. Uni ilxoniylarning 
eng qudratli amirlari, jumladan, Jaloyir qabilasidan Shiktur Noyon va Buqo kutib 
oldi. 
10 
Shiktur Ilga Noyanning ikkinchi oʻgʻli edi. U otasi singari 657 / 1259 yillarda 
Ilxoniylarning Suriyadagi dastlabki harbiy yurishlarida xizmat qilgan. 
11 
658/1260-
yillarda Moʻgʻulistondan kelgan elchilar bilan Anadoluda Xuleguga Mingke 
Qaanning oʻlimini eʼlon qildi. 
12 
Keyinchalik 668/1270 yillarda Chagʻatoyiylar xoni 
Barakga qarshi yurishda Ilxoniylar qoʻshinining chap qanotida xizmat qilgan. 
13 
680 
/1282 yilga kelib u hurmatli katta amir edi. 
qorovul ) bo'lib kelgan Ug'ulay Qurchi Jaloyirning o'g'li edi . 
14 
Ugulay Buqa 
hali bolaligida vafot etdi va Buqa Abaqaxon saroyida tarbiyalandi. Bu yerda u katta 
maslahatchi ( aẓim-inoq ), shuningdek, qirol xazinasini qo'riqlash ( xaza'in-i narin ) 
15 
va po'stloq qo'riqchisi ( xizana-yi pustin ) bo'lib xizmat qilgan. 
16 Bundan tashqari, Buqa 

---

27
Abaqa davrida qizil imperator muhri ( al tamgha ) qo'riqchisi bo'lgan tamg'achi 
sifatida xizmat qilgan . 
17
Abaqa uchun motamdan so‘ng Marog‘a saroyida hozir bo‘lgan shahzodalar, 
xonimlar va amirlar uning o‘rniga kim bo‘lishi haqida mulohaza yuritdilar. 
18 
Ular 
Xurosonda xizmat qilgan va hali majlisga yetib kelmagan Ahmad Teguder va 
Arg'unni qo'llab-quvvatlash o'rtasida ikkiga bo'lingan edi. 
Jaloyir amirlaridan Shiktur Noyon Ahmad Tegudarni, uning ukasi Oq Buqo, 
shuningdek, Buqa va Buqaning ukasi Ariq Arg‘unni qo‘llab-quvvatlagan. 
19 
Oxir-
oqibat Arg'un chetga chiqishga ishondi, chunki amirlarning ko'pchiligi Ahmad 
Teguder tarafdori edi. 
20 
Arg'un rozi bo'lishga majbur bo'ldi va 26 Muharram 681/6 
may 1282 yilda barcha amirlar hukmronlikni Ahmad Teguderga topshirishga rozi 
bo'ldilar. 
21 
Taxtga o'tirish bir oydan ko'proq vaqt o'tgach, yozgi kun to'xtashida, 13 
Rabi' I 681 /21 iyun 1282 yil. Qasamyod ( mūchalga ) 
22 
berildi va Ahmad Teg'uderni 
taxtga amirlar Qunqurtoy va Shurtayr o'tirdilar. 
23
Shubhasiz, Shiktur Noyan bu davrda Ilxonliklar tarkibida katta mavqega ega 
edi. Aq Buqa ham dastlab Arg‘unni qo‘llab-quvvatlaganiga qaramay, Ahmad 
Teguder davrida yuksak mavqega erishdi. U yangi xonning yaqin ( inoq ) 
24 
munosabati bilan Buqaning noroziligiga sabab bo'ldi. 
25 
Buqa Ahmad Teguder 
hukmronligiga qarshilik koʻrsatishda davom etdi, garchi u Xurosondagi Argʻun 
xonadonini tashlab, Ozarbayjondagi shoh saroyiga qoʻshilishga majbur boʻlsa ham.
Ahmad Teguder va Arg‘un o‘rtasidagi ziddiyat, amirlar o‘rtasida kengroq 
firqachilikni aks ettirdi, 683-yil /1284-yil may oyida ochiq to‘qnashuvga aylanib 
ketdi. Ikki tomon vakili bo‘lgan qo‘shinlar Ahmad Teguderning qulashi boshlanishi 
bo‘lgan jangda Oq Xojada to‘qnashdilar. 
27 Buqa Ahmad Teguderga 
tamg'achi va bosh 
qo'mondon sifatida xizmat qilishda davom etdi . Bu vaqtgacha o'z odamlarining 
sodiqligiga ishonch hosil qilmagan Ahmad Teguder o'z amirlariga Buqa amrini 
buzmaslikka qasamyod qilib, yozma qasamyod qilishni buyurdi. 
28 
Buqa xonning 
eng ishonchli amiri bo'lsa-da, Ahmad Teg'uderdan nafratlana boshladi. 
29 
Shu bilan 
birga , Rashid al-Dinning soʻzlariga koʻra, Ahmad Tegʻudar oʻzining Jaloyir raqibi 

---

28
Ilga oʻgʻli Oq Buqo foydasiga Buqoni mensimay qoʻya boshlagan. Shu sabablarga 
ko'ra Buqa Ahmad Teguderning ukasi Arg'unni qo'llab-quvvatlashga moyil bo'ldi. 
Oradan bir oy o‘tmay, Arg‘un o‘z amakivachchasini qatl qilmaslikka qaror 
qilgan Ahmad Teguderga taslim bo‘ldi. Buqo Jaloyir akasi va yana ikki Jaloyir 
qarindoshi yordamida toʻntarish uyushtirib, Argʻunni ozod qildi va Ahmad Teguder 
tarafdorlaridan tozalashni boshladi. Buqaning asosiy raqibi Aq Buqa Jaloyir ham 
qo‘lga olindi. Keyin Ahmad Teguderning vorisi nomini berish uchun quriltoy 
o'tkazildi . Rashididdinning yozishicha, Buqo Arg‘unning taxtga o‘tirishi uchun 
da’vo qilgan: 
Dunyoning aholi yashaydigan chorak hukmdori va Chingizxonning butun 
oilasining akasi bo'lgan qan , o'zining ukasi Huleguxondan keyin Eron yerlariga 
hukmronlikni eng komil va aqlli to'ng'ich o'g'li Abaqaxonga topshirdi. . Undan keyin 
meros yo'li bilan uning sevimli o'g'li, haqiqiy vorisi Arg'unga o'tishi kerak. Agar 
aralashuvchilar ( fażūlan ) aralashmaganida edi, toj va taxt o'g'illarga o'tardi va bu 
fitna ( fitna ) bo'lmasdi. Bularning hammasi qayerda tugashini Xudo biladi. 
31
Bu so‘zlar, albatta, Buqaga emas, Rashididdinga tegishli bo‘lib, 
Rashididdinning Ilxonlikdagi hukmronlik uning homiylari G‘azon va O‘ljeytuning 
otasi Arg‘unga tegishli ekanligi haqidagi qiziqtirgan fikrini aks ettiradi. 
Ahmad Teguder taxtdan ag'darilgan va oxir-oqibat qatl etilgan va taxtga 
o'zining nomzodi bilan Buqo Jaloyir o'z hokimiyatining eng yuqori cho'qqisiga 
chiqdi. Rashididdin ham, uning zamondoshi Vassof ham Arg‘un o‘z taxtini Buqaga 
qarzdor ekanligini aniq ko‘rsatib turibdi. 
32 
Buqaning ta'siri uning harbiy va 
moliyaviy boshqaruvni ham nazorat qilishida namoyon bo'ldi. U armiya va podshoh 
xonadonining ishlarini boshqargan. Buqo Ilxoniylar sardori boʻlib, Shamsiddin 
Shamsiddinni qatl qilib , uning oʻrniga oʻzi tanlagan uch kishini tayinladi . 
33
Buqaning hokimiyatini Ilxonlar texnik jihatdan haligacha bo'ysungan Xitoyda 
Qubilay Qan tan oldi. Qubilayning vakili 1286-yilda Ilxoniylar saroyiga kelib, 
Arg‘unni xon, Buqoni kansler ( chingsang ) deb e’tirof etish to‘g‘risidagi farmon ( 
yarlig ‘) bilan keladi . 
34 
Buqaning hokimiyati rasmiy ravishda deyarli cheksiz deb 
tan olingan, chunki u to'qqiztagacha jinoyat uchun sudlanishdan ozod qilingan. 
35 
U 

---

29
o'z ta'siridan oilasini himoya qilish uchun ham foydalangan. 685/1286-yilda uning 
ukasi Ariq Bag‘dodda uch kishini, jumladan Arg‘unxonning ukasi Geyxatuning 
xodimlarini ( inchu ) o‘ldirdi. Buqo akasiga podshoh saroyida ziyoratgoh taklif qildi 
va Geyxatudan qasos olishdan panoh topdi. 
36
Oxir-oqibat, Ariq Bag'dodga qaytib keldi va u erda, Rashid al-Dinning 
so'zlariga ko'ra, u o'zini podshohdan ko'ra amir kabi tutib, markaziy xazinadan soliq 
tushumlarini ushlab turdi. 
37 
Buqo va Ariqning bunday suiiste'mollari boshqa amir 
va amaldorlarning noroziligiga sabab bo'ldi. 
38 
Rashididdin Bo‘lajak sadr vazir 
Sadriddin Zanjoniyning og‘ziga Buqaga nisbatan quyidagi ayblovni qo‘yadi: 
Buqo o'ziga hukmronlik qildi. Podishohning buyrug'isiz , amirlar bilan 
maslahatlashmasdan, xohlaganini qiladi va mol-mulkni xohlaganicha tarqatadi. 
Arg'unning padisha ekanligini hech kim bilmaydi , aksincha u Buqa. Vaziyat shu 
darajaga yetdiki, qachonki elchi farmon yoki pasport ( yorlig' va po'iza ) bilan 
Tabrizga borsa, o'sha joyning hokimi ( valiysi ) Amir Ali unga e'tibor bermaydi. 
Hujjatda] Buqa ( al tamg'a-yi buqa ) ning qizil muhri bor va u quruq qo'l bilan orqaga 
buriladi. 
39
Arg‘unxon bu xabarlardan mamnun bo‘lmay, Buqoni o‘z tasarrufidan 
moliyaviy registrni olib tashlab, shoh kengashidagi o‘rinbosarlari va qaramog‘idagi 
kishilarini bo‘shatib, jazoladi. 
40 
Arg‘unning nazaridan butunlay tushib qolganini 
anglagan Buqo bir qancha Jaloyir amirlarining sadoqatini ta’minlash uchun ularga 
pul to‘ladi va yana bir ilxoniy shahzodani taxtga o‘tkazishga urindi. Biroq bu 
urinishlar muvaffaqiyatsizlikka uchradi va oxir-oqibat Buqa qatl etildi, uning jasadi 
1289 yil yanvarda omma oldida namoyish etildi. 
41 
Shundan keyin uning 
qarindoshlari va qaramog'idagi kishilar ustidan sudlar bo'lib, ularning aksariyati ham 
qatl etildi. 
42
Buqo Jaloyirning yuksalishi va qulashi Ilxonlikdagi amirlar va shahzodalar 
o‘rtasidagi keskinlikni aks ettiradi. Rashid al-Din o'zining yiqilishini Bag'dodda 
tobora mustaqil harakat qilgan akasini himoya qilish uchun o'z vakolatlaridan 
buzilganligi bilan izohladi. Boshqa amirlar ham, Arg‘unxon ham Buqani o‘z 
nazoratiga olishga intildilar. U Ahmad Teguder bilan bo'lgani kabi Arg'unni ag'darib 

---

30
tashlamoqchi bo'lganida, boshqa amirlar uni to'xtatib turishdi. Buqoning qulashi 
Ilxonlikdagi Jaloyirning Ugulayiylar boʻlimining tugashi edi, bu esa Ilgayidlar, 
jumladan, Shiktur, Oq Buqo va Toʻgʻon kabilar eʼtibor qozonishini anglatardi. 
Xonlarning markaziy hokimiyatiga qarshi kurashlar Buqaning qulashi bilan 
tugamadi. 1290-yillarda Ilxonlikning Anadoludagi shimoli-gʻarbiy chegarasi qabila 
amirlari, jumladan Jaloyir qabilasidan boʻlgan bir qancha qoʻzgʻolonlar uchun 
maydonga aylandi. Quyida Anadoludagi siyosiy vaziyat va bu qoʻzgʻolonlarning 
markaziy Ilxoniy hokimiyati tomonidan bartaraf etilishi koʻrib chiqiladi.