I bob. Qabilalar va chingiziylar imperiyasi
Download 353.72 Kb. Pdf ko'rish
|
jaloriylaRA (1)
|
1 2 Mundarija KIRISH .............................................................................................................. 3 I BOB. QABILALAR VA CHINGIZIYLAR IMPERIYASI .............................. 7 1.1 Moʻgʻullar qoʻl ostidagi qabila va davlat tuzilishi ......................................... 7 1.2 Mo'g'uliston qabilalari Chingizqon imperiyasi arafasida ............................. 10 II BOB. JALOIRLAR VA ILK ILXONLIK ..................................................... 24 2.1 Ilga Noyan va Ilk Ilxonlik ........................................................................... 24 2.2 Jaloir va qabila fraksiyasi (1282—95) ......................................................... 26 2.3 Jaloir amirlari va Anadolu chegarasi ........................................................... 30 Xulosa .............................................................................................................. 37 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ................................................................... 41 3 KIRISH Eronning Kembrij tarixining oltinchi jildidagi “Jaloyiriylar, Muzaffariylar va Sarbadorlar” bobida Mo‘g‘ul Ilxonligining qulashi va Temurning Eronga kelishi o‘rtasidagi davrni “qo‘rqinchli va tartibsiz” deb ta’riflagan. aqliy yutuqlari, shuningdek, Temurning Erondagi keyingi muvaffaqiyatlarini tushunish uchun muhim. 1 ellik yillik davr, miloddan avvalgi. 1335-1385 yillar, albatta, yuksak madaniy ishlab chiqarish namunalariga guvoh bo'lgan; Bu Hofiz davri va bo'yalgan qo'lyozma illyustratsiyasining takomillashtirilgan davri bo'lib, ikkita muhim misolni keltirish mumkin. Qolaversa, haqiqatan ham temuriylar shogirdi Temurning Eronga qilgan yurishlarini o‘zlaridan oldingi siyosiy vaziyatdan kelib chiqib tushunishga harakat qilishi kerak. Shunga qaramay, O'rta asrlarning oxiri Yaqin Sharq olimlarida (Marshall Xodjson "Keyingi O'rta davr" deb atagan, taxminan 1250-1500 yillar) XIV asrning o'rtalari Furot daryosining sharqida eng yaxshi tushuniladi degan umumiy fikr mavjud. ikki muhim sulola davrlari, ya'ni Ilxonlar va Temuriylar davrlari o'rtasidagi shovqinli o'tish. Qolaversa, bu siyosiy tanazzul davri boʻlib, XV asrda paydo boʻlgan Ilxonlik yoki Temuriylar va Turkman sultonliklari haqidagi tushunchamizga koʻp narsa keltirmaydi. Garchi bu yarim asr o'zining "qo'pol" va shiddatli siyosiy to'qnashuvlarga boy bo'lgan bo'lsa-da, o'sha davr voqealarining tarixiy ahamiyatini ilxoniylar o'tmishi bilan uzviyliklarni, shuningdek, o'tmishdagi voqelikni hisobga olsak to'liq tushunish mumkin. 1335-yilda Abu Said Bahodirxon vafotidan so‘ng sodir bo‘lgan barqarorlik va sulolaviy tartibning keskin yakunlanishi. Chingiziylar Ilxonligi davri va XIV asrda uning parchalanishidan keyingi hukmdorlar oʻrtasidagi oʻtish haqida biz haligacha juda kam maʼlumotga egamiz. Abu Said vafotidan keyin bir qancha amiral va mahalliy sulolalar vujudga keldi. Ushbu tadqiqot Ilxoniylardan keyingi sulolalardan birini o'z mavzusi sifatida oladi. Moʻgʻullarning Jaloyir qabilasining avlodlari boʻlgan Jaloyiriy sultonlari XIV asr oʻrtalarida sobiq Ilxoniylar davlatlarining bir qismini boshqargan. Keyingi boblarda jaloyiriylarning ildizlari mo‘g‘ul cho‘lidagi qabilaviy jamiyatdagi tarixiy ma’lumotlardan kelib chiqqan holda, ularning paydo bo‘lishi va Ilxonlik merosxo‘ri 4 bo‘lishga da’volari orqali, nihoyat, hokimiyatining yemirilishi va XV asr boshlarida dunyoda o'z domenlaridan tashqari obro'-e'tibor. Jaloyiriylar davri shiddatli to'qnashuvlarni ko'rgan bo'lsa-da, Jaloyiriylarning hokimiyat tepasiga qanday kelgani haqidagi hikoya Yaqin Sharqdagi mo'g'ullar va mo'g'ullardan keyingi davrning ko'p qismini shakllantirgan siyosiy dinamikani tasvirlaydi. Ilxoniylar hukmron elitasining eng muhim unsurlari - amirlar bilan Chingiziylar hukmdorining saroyi va xonadonlari o'rtasidagi munosabatlar tarixiy tadqiqotlarning diqqat markazini sulolaning o'zidan olib tashlab, qirol bo'lmagan elitaga qaratganda yanada aniqroq bo'ladi. Ilxoniylar siyosiy tartibini ham qo‘llab-quvvatlagan, ham unga qarshi chiqqan. Jaloyiriylar sultonlari Ilxonlikdagi ijtimoiy-siyosiy tuzumni saqlab qolishga intildilar, shu bilan birga o‘zlarini bu tartib hukmronligining qonuniy merosxo‘rlari deb da’vo qildilar. Jaloyiriylarning Ilxonlik merosiga bo'lgan da'volarida markaziy o'rin ularning Ilxoniylarning yuragi Ozarbayjonni nazorat qilishga urinishlari edi. Bu viloyat va uning asosiy shahri Tabriz Ilxonlikning ramziy merosi va moddiy boyligini ifodalab, Jaloyiriylar siyosiy dasturining diqqat markaziga aylandi. Ozarbayjonni nazorat qilish Xitoy va Lotin G'arbi o'rtasidagi uzoq masofali savdo tarmog'ini nazorat qilishni anglatardi, bu VIII/XIV asr davomida iqtisodiy farovonlik manbai bo'lib kelgan. Ozarbayjon hukmdorning koʻchma saroy qarorgohi koʻchishida ham, Ilxoniylar qirollik oilasi aʼzolari tomonidan Tabriz shahri atrofida qurilgan saroy, diniy va fuqarolik binolari majmualarida ham Ilxoniylar saroy hayotining markazini ifodalagan. shuningdek, harbiy va ma'muriy elita vakillari tomonidan. 736/1335-yilda Abu Said Bahodurxon vafotidan soʻng Ilxon davlati parchalanganidan keyingi yillarda Jaloyir qabilasi amiri Ilga Noyon avlodidan boʻlgan oila birinchi navbatda Ilxonlikning janubi-gʻarbiy yurishlaridagi anʼanaviy hokimlarning merosxoʻrlari sifatida oʻzini namoyon qildi. arab Iroqi va Diyorbakrda koʻp sonli oyrat qabilalari yashagan hudud, keyinchalik Ozarbayjondagi Ilxoniylar imperator markazida hukmdorlar sifatida. Sulton Shayx Uvays (hukmronligi 757 /1356–776 /1374) davrida jaloyiriylar oʻz hukmronligi avjiga chiqqanda, oʻzlarini 5 Ilxoniylar siyosiy merosining vorislari va kichikroq hududiy miqyosda boʻlsa-da, Ilxonlikning davomchilari sifatida koʻrsatishga urindilar. Jaloyiriylar o‘zlarini so‘nggi ilxoniylar hukmdorining bevosita merosxo‘rlari deb da’vo qila olmasalar ham, ular ilxoniylar podshoh saroyiga bo‘lgan qarindoshlik aloqalari, shuningdek, islom va islom dinining tarafdorlari sifatidagi roli orqali Ilxoniylar merosiga bo‘lgan da’volarini qonuniylashtirishga harakat qilishlari mumkin edi va shunday qilishdi. Mo'g'ul sulolasi adolati, keyingi Ilxoniy hukmdorlarining siyosiy dasturining bir qismi bo'lgan mafkuraviy birikma. Bu harakatda Shayx Uvaysdan boshlab Jaloyiriy sultonlari eski Ilxoniylar maʼmuriy-byurokratik elitasi vakillariga tayanishi mumkin edi. Jaloyiriylar qo‘llab- quvvatlamoqchi bo‘lgan eski tuzumning boshqaruv namunalarining davom etishi Tabrizda Ilxonlikka xizmat qilgan kishilarning manfaati edi. Ilxoniylar maʼmuriy elitasi aʼzolari ularni Ilxoniylar oʻtmishi bilan bogʻlagan jaloyiriylarning siyosiy dasturi va sulolaviy tarixini tuzishga yordam berganlar. Natijada oʻzlarining ikki poytaxti Tabriz va Bagʻdodda hukmronlik qilgan Jaloyiriylar Ozarbayjondagi Ilxonlikning hududiy oʻlkasini nazorat qilish orqali Ilxoniylar siyosiy oʻtmishining davomi boʻlishdi. Bu “Ilxoniylar siyosiy ideali” Temur va uning avlodlari Chingizqonning jahon imperiyasi namunasida, ilxoniylar davlati uning bir qismi boʻlgan kattaroq davlatni tiklashga uringandan keyingina parchalana boshladi. Temuriylar davrida IX/XV asrlarda Ozarbayjondan Xuroson va Transoksiyaga siyosiy tortishishning siljishi kelajakdagi siyosiy tashkilotning tamoyili sifatida Ilxon davlatining tugatilishini belgilab berdi. Dastlab Temur, keyinroq Qoraquyunlular ittifoqi tomonidan Tabrizdan mahrum qilingan Jaloyiriylar sulolasi 813/1410-yilda Sulton Ahmad Jaloyir vafotidan keyin chekindi. Jaloyiriylar tarixining markazida bu davrda moʻgʻul va islom sharoitida «qabila»ning sulola hokimiyati bilan aloqasi masalasi turadi. XIII asrda mo'g'ullar imperiyasining kengayishi va Oksto-Firat mintaqasidagi mo'g'ul bo'lmagan aholi ustidan Chingiziylar hokimiyati o'rnatilgandan keyingi davrda "qabila" o'ziga xosligi qay darajada muhim edi? Yuan Xitoy va Chagʻatoyiylar davridagi Oʻrta Osiyoda, shuningdek, Ilxonlikda Chingizxon avlodlari hukmronlik qilgan sulolalar 6 yoʻq boʻlib ketgan davrda Jaloyiriylar mashhurlikka erishdi. Jaloyiriylar sultonlarining qabila ajdodlari Chingizxon saltanatining asosini tashkil etgan. Shunga qaramay, XIV asrdagi jaloyiriylar qabila boshliqlari emas edilar. Buning o'rniga ular o'z tuzilishi va ierarxiyasi bo'yicha Ilxoniylar sulolasi davlatiga qarzdor bo'lgan harbiy elitaning mahsullari edi. Bu ierarxiya tarkibidagi amirlar o‘z mavqei va mavqei bo‘yicha o‘z qabilalariga emas, balki xon va qirol oilasiga bo‘lgan munosabatlariga qarzdor edilar. Bundan tashqari, ilxoniylar harbiy elitasining vakillari, xuddi jaloyiriylar singari, ko‘pincha qirollik malikalarining o‘g‘illari bo‘lib, ular siyosiy ittifoqlarni ta’minlash maqsadida qabila amirlariga turmushga chiqqanlar. Shunday qilib, ilxoniylar imperatorlik ierarxiyasidagi Jaloyir qabila amirlarining bir tarmog'iga ega bo'lgan maqomi ularni VIII/XIV asrlarda yangi sulola hokimiyatini o'rnatish imkoniyatini yaratdi. Ushbu tadqiqotda ko‘rinib turibdiki, Jaloyiriy sultonlari o‘zlarining muvaffaqiyatlari uchun qabilaviy kelib chiqishi yoki o‘ziga xosligi bilan emas, balki ajdodlarining Ilxonlik hayotida o‘ynagan rolining o‘ziga xos tarixiy sharoitlari tufayli qarzdor bo‘lgan. Ular XIII- XIV asrlarda o‘zlari yaratgan Chingiziy ilxonlar va ulus (“patrimonial hamdo‘stlik”) manbalari, timsollari va tarixiy ritorikasini iloji boricha yaqinroq bog‘lashga harakat qildilar . Ushbu tadqiqot ichki Osiyoda Chingizxon imperiyasining siyosiy shakllanishi va kengayishi kontekstida Jaloyiriylar sulolasining tarixiy o‘tmishini alohida ajdodlar orqali yoritib beruvchi boblarga bo‘lingan; Huleguxon va uning avlodlari tomonidan Ilxon davlatiga asos solingan; va Ilxonlikning qulashi oqibatlari. Chingiziylardan keyingi davr Shayx Hasan b. Amir Husayn; Sulton Shayx Uvays b. Shayx Hasan; Shayx Uvays hukmronligini qonuniylashtirish uchun qoʻllanilgan gʻoyaviy strategiyalar; va nihoyat, Shayx Uvaysning oʻgʻillari Sulton Husayn va Sulton Ahmadning hukmronligi va sobiq Ilxoniylar oʻlkasida Jaloyiriylar hokimiyatining tugashi. Download 353.72 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|