I bob. Qadimgi Yunonistonda davlatchilikning shakllanish xususiyatlari

Mavzuning o`rganilganlik darajasi. Yunon tarixi Qadimgi dunyo tarixining bir qismi hisoblanishi haqida gapirar ekanmiz, Qadimgi yunon tarixi doirasida Bolqon yarim oroli, Egey dengizi havzasi, janubiy Italiya, Sitsiliya oroli va shimoliy Qora dengiz bo‘yi, Kichik Osiyoning g‘arbiy qirg‘og‘idagi qadimgi jamiyatlarning shakllanishi, gullab-yashnashi va tushkunlik davri ekanligiga bir necha isbotlar keltirib o’tamiz. Yunoniston tarixi uchta katta bosqichga bo‘linadi.
I bosqich - miloddan avvalgi II ming yillik - ilk davlatlar paydo bo‘lishi (Krit – Miken davri tarixi).
II bosqich - Miloddan avvalgi XI-IV asrlar shahar davlatlar - polislarning paydo bo‘lishi, antik qulchilikning shakllanishi, yuqori darajada rivojlangan yunon madaniyati davri.
III bosqich - ellinistik jamiyatlar va davlatlarni vujudga kelishi.

ASOSIY QISM

I BOB. Qadimgi Yunonistonda davlatchilikning shakllanish xususiyatlari

1. 
   Qadimgi Yunonistonda davlatdan oldingi davr
   

Yunoniston qadimgi tarixi jahon tarixida muhim o‘rin tutadi. Yunonlar yaratgan sivilizatsiya Yevropada dastlabkisi bo‘lib, u jamiyatning barcha sohalarini qamrab olgan edi.
Qadimgi Yunoniston Bolqon yarim oroli hududida va Kichik Osiyoning g‘arbiy sohilida joylashgan.
Bolqon yarim oroli qirg‘oqlarining past-baland bo‘lib ketganligi natijasida, Yunonistonda bir joy yo‘qki u dengizdan uzoqda joylashgan bo‘lsin. Bu esa dengiz kemachiligini va baliqchilikni rivojlantirish uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Bolqon yarim orolidan o‘tadigan tog‘larning balandligi o‘rtacha. Bu tog‘lar Makedoniyada va Frakiyada eng balandlikka yetadi – bu Bolqon tog‘laridir. Joyning relyefi juda notekis. Faqat ikkita vodiy – shimolda Peney daryosi bo‘ylab ketgan Fessaliya vodiysi va janubda Evrot daryosi bo‘ylab ketgan Lakonika vodiysi – Bolqon yarim orolining janubida serhosil tuproqqa ega bo‘lgan birdan – bir tekisliklardir.
Yarimorolning g‘arbida Ioniya dengizi joylashgan. Bolqon yarim oroli bilan Kichik Osiyo yarimorolini Egey dengizi ajratib turadi. Egey dengizi Propontida bilan Gellespont bo‘g‘ozi orqali bog‘lanadi. Marmar dengizi shuning uchun Propontida deb atalganki, u haqiqiy Pont oldida bo‘lgan. Propontidani Pont bilan Frakiya Bospori bo‘g‘ozi bog‘laydi. Yunonlarga juda ilgari zamonlarda ma‘lum bo‘lgan Qora dengiz Pont - ya‘ni «dengiz» deb atalgan. Qora dengizda kemachilik ishi rivojlangach, uni Evksin Ponti, ya‘ni mehmon do‘st dengiz deb atay boshlaganlar.
Egey dengizida Bolqon yarim oroli yaqinida ham Kichik Osiyo yaqinida ham ko‘p orollar bor. Egey dengizining shimolida, Frakiya yaqinida Fasos oroli joylashgan. Uning janubiy-sharqiy tomonida Samofrakiya va Imbros orollari bor. Kichik Osiyo sohillari bo‘ylab Sporada (tarqoq) orollari deb ataluvchi qator orollar cho‘zilib ketgan. Bolqom yarim orolida tortib, to Kichik Osiyoga qadar ham Kiklada (doirasimon) orollari deb ataluvchi katta bir to‘da orollar qatorlashib ketgan. Bu orollar juda ko‘p, ulardan birin-ketin suzib o‘tib osongina Bolqon yarim orolidan Kichik Osiyoga borish mumkin. Ulardan eng asosiylari Paros, Samos hamda Yunoniston tarixida katta ahamiyatga ega Delos va boshqa orollardir. Bolqon yarim orolining janub tomonidan Kifera oroli joylashgan. Attikaning shimoliy-sharqiy sohilida eng katta orol bo‘lib, bu orol Evbeya edi. Yunonistonning g‘arbida bir necha orollar, ular orasida Itana va Kernira kabi anchagina katta orollar bor. Bolqon Yunonistonning shimolida Xalkidika va Bolqon yarim orolining janubida Peloponnes degan yirik yarim orol joylashgan. Bu dengizning shimol tomonida Frakiya joylashgan. Frakiyaning g‘arb tomonidan borish qiyin bo‘lgan Makedoniya bo‘lib, Adriatika dengizning sharqiy sohilida esa qoyali mamlakat Illiriya joylashgan edi.
Yunoniston geografik jihatdan uch qismga bo‗linadi: 1. Fessaliya va Epir, shimolda Moli va Pagasey ko‗rfazlari. 2. Janubdan Korinf va Salo nika bilan cheklangan markaziy qism. 3. Peloponnes yarim orolidan iborat janub.
Shimoliy Yunonistonda ikki hudud: g‘arbda yirik tog‘dan iborat Epir hududi va uning sharqida katta hosildor vodiyga ega Fessaliya hududi bor edi. O‘rta Yunoniston Shimoliy Yunonistondan baland tizma tog‘ bilan ajralgan bo‘lib, bu tog‘dan Egey dengizining sohil nishabidagi Fermopil darasi orqali o‘tilgan.
O‘rta Yunoniston: Akarnaniya, Etoliya, Fokida, Dorida, Opunt Lokridasi, Ozol Lokridasi, Beotiya, Attika va Evbeya oroli hududlariga bo‘lingan edi. Peloponnes O‘rta Yunoniston bilan torgina Istm bo‘yni orqali bog‘lanardi. Janubiy Yunoniston oblastlari: Axaya, Arkadiya hududlari – esa qishloq xo‘jalik rayonlari bo‘lib qolgan.
Bolqon yarim orolining janubidagi va unga tutashadigan oroldagi qadimgi aholisi haqida hali hozirgacha yetarli aniq ma‘lumotlar yo‘q. Bu davrda Bolqon yarim orolida va unga yaqin orollarda kariylar, leleg va pelasglar yashaganlar. Gomer dostonlarida va Yunon tarixchilarning asarlaridan saqlanib qolgan rivoyatlarga ko‘ra, eng qadimgi aholi orasida eng salmoqli qabilalar pelasglar bo‘lgan. Lekin kelib chiqishi jihatidan ularning kimligi ravshan emas. Kritliklarni eng qadimgi orol qabilalaridan deb hisoblash mumkin, ammo ularning ham qaysi etnik guruhga mansubligi hozircha noma‘lum. Ularni egeyliklar deb nomlashadi.
Yunoniston qabilalari miloddan avvalgi III ming yillikning oxiri II ming yillikni boshida Dunay ortidan Bolqon oroliga ko‘chishadi. Bu axey qabilasi edi. Ular bu yerda joylashib, mahalliy aholini bo‘ysundirib, o‘ziga qamrab oladi. M.a. XII asrda yunon doriy qabilalarining Bolqon yarim orolining janubiga ko‘chishi boshlangan. Bu qabilalar ilk axey davlatlarini tor-mor qilganlar va natijada qabilalarning yangidan bir joydan ikkinchi joyga ko‘chishi boshlangan. Ular urug‘- qabilaviy tuzum darajasida edi.
M.a. I ming yillikka kelib, qadimgi yunon qabilalari quyidagicha tarkib topib, joylashgan. Yunonistonning shimolida – Fessaliyada, O‘rta Yunonistondagi Beotiyada, Etolidada eoliyaliklar istiqomat qilganlar, huddi shu qabilalar Egey dengizining shimoliy qismidagi orollarni, shu jumladan Lesbos orolini hamda Kichik Osiyoning shimoliy-g‘arbiy sohilini ishg‘ol qilganlar. O‘rta Yunonistonning sharqiy qismidagi Attikani, Evbeya orolini, Egey dengizining markaziy qismidagi orollarni va Kichik Osiyodagi Ioniya viloyatini ioniylar ishg‘ol qilganlar.
Axeylar Peloponnesning shimolida va markazida - Axayyada va tog‘li Arkadiyada, Kichik Osiyoning ba‘zi hududlarida saqlanib qolganlar. Peloponnesning qolgan qismida - Lakoniya, Messeniya, Argolida, Korinf oblasti va Elidada doriylar yashaganlar. Yana doriylar Egey dengizni janubiy orollarda - Rodos, Krit, Kichik Osiyo sohilining janubiy qismida joylashib olganlar.
Yunonistonda uzoq vaqtgacha umumiy bir til bo‘lmagan. Qabilalar eoliy, doriy, ioniy shevalarda so‘zlashgan bo‘lib, hamma shevalar adabiy til darajasiga yetgan emas. Umumiy yunon tili - koyne ellinizm davrida, miloddan avvalgi III asrda tarkib topgan.
Qadimgi Yunonistonda davlat shakllanishining eng muhim xususiyatlaridan biri shundan iboratki, bu jarayon qabilalarning doimiy koʻchishi tufayli toʻlqinlar, oraliqlar bilan kechgan va davlatchilikning shakllanish jarayoni koʻp jihatdan tabiiy-geografik omillar bilan belgilanadi. (Gretsiya tog'li mamlakat bo'lib, unumdor va g'alla etishtirishga yaroqli, ayniqsa Sharqda bo'lgani kabi, jamoaviy sug'orish ishlarini talab qiladigan ekinlar kam edi). Yunonistonda hunarmandchilikni, xususan, metallga ishlov berishni rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratilgan. Miloddan avvalgi III ming yillikda. yunonlar bronzadan keng foydalanganlar va miloddan avvalgi 1-ming yillikda. mehnat samaradorligini oshirish va uni individuallashtirishga yordam beradigan temirdan yasalgan asboblar. Ayirboshlash, so‘ngra savdo munosabatlarining, ayniqsa, dengiz savdosining keng rivojlanishi bozor iqtisodiyotining jadal rivojlanishiga, xususiy mulkning o‘sishiga xizmat qildi. Ijtimoiy tabaqalanishning kuchayishi keskin siyosiy kurashning asosiga aylandi, buning natijasida ibtidoiy davlatlardan yuqori darajada rivojlangan davlatchilikka o'tish qadimgi dunyoning boshqa mamlakatlariga qaraganda tezroq va muhimroq ijtimoiy oqibatlarga olib keldi.
Yunonistonda davlat hokimiyatining tashkil etilishiga tabiiy sharoit boshqa jihatlarda ham ta'sir ko'rsatdi. Yunonlarning muhim qismi istiqomat qilgan dengiz qirg'oqlarini kesib o'tgan tog' tizmalari va qo'ltiqlari mamlakatning siyosiy birlashuviga jiddiy to'siq bo'lib chiqdi va bundan tashqari, markazlashtirilgan boshqaruvni imkonsiz va keraksiz qildi. Shunday qilib, tabiiy to'siqlarning o'zi ko'p sonli, nisbatan kichik o'lchamdagi va bir-biridan ancha ajratilgan shahar-davlatlar - siyosatlarning paydo bo'lishini oldindan belgilab berdi.
Eng qiziqarli va o'rganilgani ikki mashhur yunon siyosatida - qadimgi Afina va Spartada davlatning shakllanish jarayonidir. Birinchisi, quldorlik demokratiyasining namunasi, ikkinchisi - aristokratiya edi.
Marks va Engels qabilaviy tuzum tarixidagi davlatgacha bo'lgan davr harbiy demokratiya. Bu atama amerikalik tarixchi L.Morgan tomonidan qadimgi yunon jamiyatining qabilaviy jamoadan qoʻshni jamiyatga oʻtish davridagi xarakteristikani koʻrsatish uchun kiritilgan. Harbiy demokratiya tarixning o'sha davriga to'g'ri keladiki, qadimgi qabila tashkiloti hali to'liq kuchga kirgan, ammo mulkiy tengsizlik allaqachon bolalar tomonidan meros qilib olingan, zodagonlar va qirollik hokimiyati paydo bo'lgan va o'z-o'zidan o'girish odatiy holga aylangan. harbiy asirlarni qullarga aylantirdi. Harbiy demokratiyaning tuzilishi juda xilma-xil shakllar bilan ajralib turadi. Ba'zi hollarda u polis tuzilishiga bog'liq bo'lsa, boshqa hollarda harbiy demokratiya ko'chmanchi yoki yarim ko'chmanchi turmush tarzi sharoitida paydo bo'ladi. Barcha ko‘rsatkichlarga ko‘ra, harbiy demokratiya davri ibtidoiy jamoa tuzumining so‘nggi davri hisoblanadi.
Yunoniston tarixiga oid manbalarni quyidagi turlarga ajratish mumkin.
Moddiy manbalar. Qadimgi yunon tarixi bo‘yicha eng muhim manbalardan biri arxeologik topilmalar hisoblanadi. Arxeologlar Bolqon Yunonistoni va Egey dengizi orollaridagi qadimgi ibodatxonalar, saroylar, mudofaa inshootlarini qazib ochdilar. Ayniqsa, Krit orolida ingliz arxeologi E. Evans 40 yildan ko‘proq vaqt Knoss saroyini qazib ochdi. Kichik Osiyoda nemis arxeologi G. Shlimmanning Troya xarobalarini qazib ochishi qimmatli ma‘lumotlarni berdi.
Yunon tarixiy manbashunosligiga shahar qoldiqlari muhim o‘rin tutadi. Yunon shaharlaridagi saroylar, ibodatxonalar yaxshi saqlangan. Krit-Miken davri saroylari, inshootlari juda ko‘plab topilgan. Yunon me‘morchigining asosiy yodgorliklaridan bu palestrlar va gimnasiylardir. Palestrlar – bu sport inshootlari jumlasiga kirib, u yerda asosan yosh bolalar muntazam sport bilan shug‘ullanishgan. Gimnasiy ham sport inshooti bo‘lib, bu yerda asosan kattalar sport va fan bilan shug‘ullanganlar. Bizgacha Afinaning ikki katta gimnasiyasi saqlanib qolgan. Ulardan biri qahramon Akadem bog‘ida joylashgan, ikkinchisi likeylik Appolon dala hovlisida joylashgan.
Yunonistondagi madaniyat markazlaridan yana biri bu muqaddas joylar va ulardagi haykal va inshootlardir. Shaharlar tarixini o‘rganishda qadimgi yo‘llar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Eng yirik yo‘llar xarobasi Afina va Pirey portidagi yo‘l bo‘lib, dengiz ortidan keltirilgan mahsulotlar Pirey portiga tushirilib, shu yo‘l orqali Afinaga keltirilgan. Bu mashhur yo‘l Peloponnes urushi davrida Sparta va uning ittifoqchilari tomonidan buzib tashlangan. Hozirgi kunda faqat uning xarobalarigina saqlanib qolgan. Pireydan tashqari Yunonistonning ikki yirik porti Samos va Iskandariya ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q.
Yunon mudofaa va harbiy tarixida himoya devorlari va boshqa fortifikatsiya inshootlari muhim o‘rin tutadi. Yunon tarixini qadimgi davriga oid mudofaa inshootlari Troya, Mikena, Tirinf va Afinada yaxshi saqlangan. Undan tashqari Xersones, Eley, Metapont, Akrogant shaharlar devorlari asl holicha saqlanib qolgan.
Yunon tarix ini o‘rganishda yozuvlar muhim ahamiyat kasb etadi. Asosan XIX asrning 70- yillaridan papirus topilmalarni o‘rganish natijasida yangi ―papirologiya‖ faniga asos solindi. Yunon jamiyatiga papirusning kirib kelishi Misr tarixi bilan uzviy bog‘liqdir. Qadimgi mashhur yunon – lirik shoirlari Alkey, Sapfo, Korin, Pindar va mashhur fojeanavislar Sofokl va Evripid, hamda mashhur hajviy asarlar muallifi Menandrlar o‘z asarlarini papiruslarga yozishgan. Papirusga ko‘chirilgan eng yirik asar Arastuning ―Afina politiyasi‖ asaridir. Keyinchalik qog‘ozning kashf etilishi bilan papiruslar o‘z ahamiyatini yo‘qotgan, ularni faqat hukmdor saroyidagi arxivlardan topish mumkin.
Yunoniston iqtisodiy tarix ini o‘rganishda tangalar muhim o‘rin tutadi. Qadimgi yunon tangalari iqtisod va savdo sohasidagi eng muhim ashyoviy dalildir. Arxaik davr yunon tangalari kumushdan bo‘lib, uning teskari qismida shahar ramzi yoki shahar nomining birinchi harfi tushirilgan. Ellin davri tangashunosligi arxaik davr tangashunosligidan farq qiladi. Ularda asosan hukmdorning surati va teskari tomonida esa yozuv va ramzlar tushirilgan.
Tangalardan tashqari tesserlar, ya‘ni hozirgi kundagi chipta shaklidagi hujjatlar yaxshi saqlangan. Ular asosan sopol va metalldan tayyorlangan. Tesserlar ikki xil vaziyatda ishlatilgan: harbiy sohalarda kiyimlarga taqilgan bo‘lsa, kundalik hayotda teatr va dam olish joylariga kirish uchun ruxsatnoma vazifasini o‘tagan. Bizgacha etib kelgan tesserlardan eng mashhuri Dionis teatriga kirish uchun ko‘rsatilgan tesserlardir. Ularda asosan yunon harflari yozilgan, har bir tesserda bitta harf uchraydi.
Ostrakonlar - sopol parchalari bo‘lib, Afina demokratiyasiga xavf soladigan siyosiy arbob, taniqli shaxslarga qarshi ovoz berishda ishlatilgan bo‘lib, m.a. V asrga oid. Bizgacha yetib kelgan ostrakonlardan biri Femistoklga qarshi yozilgan.

2.