I bob. Qadimgi Yunonistonda davlatchilikning shakllanish xususiyatlari

Buyuk yunon koloniyalashtirilishi
Qadimgi Yunonistonning ko‘p hududlarida qishloq xo‘jaligi uchun yaroqli yerlar yetarli bo‘lmagan bir vaqtda mulkiy tabaqalanish yerning yetishmovchiligiga erta olib kelgan. Ko‘pgina klersiz fuqarolar paydo bo‘lgan. Hunarmandchilikda arzon qo‘l mehnatidan foydalanishning rivojlanishi bu fuqarolarning ko‘pchiligiga hunarmand bo‘lish imkoniyatini bermagan. Polisning kichik hududi va uning past iqtisodiy darajasi kambag‘allashib qolgan fuqarolarning faqat ozgina qismini o‘z doirasida bir amallab kun ko‘rinishi ta‘minlay olgan, xolos.
Kambag’allashgan jamoachi dehqonlar o’zlarining boyib ketgan zodagon qarindosh (yevpatrid) lariga qarzi uchun qul bo’lishni xohlamadilar. Ular o’zlarining qarzlari uchun garovga qo’yilgan bir parcha yerlarini tashlab ketishga majbur bo’ldilar. Ular uchun yagona yo’l boshqa hududlarga ketish edi.
Bundan tashqari Yunonistonning bir necha viloyatlarida aholi haddan tashqari ko’payib ketgan edi. Arxaik davrning boshlanishida aholi sonining keskin o’sishi natijasida demografik portlash yuz berdi. Ishlab chiqarish kuchlarining zaif rivojlanishi oziq-ovqat va boshqa mahsulotlarning taqchilligiga olib keldi.
Temir qurollarning xoj‘alikda keng qo’llanila boshlanishi dehqonchilik, ayirboshlash, hunarmandchilik rivojlanishiga olib keldi. Shuningdek, savdo-hunarmandchilikning rivojlanishi xomashyoga bo’lgan ehtiyoj va tayyor mahsulotni sotish uchun yangi hududlarni izlab topish zaruriyatini tug’dirdi.
Bu davrda yunon polislarida ijtimoiy va siyosiy kurash keskinlashib ketdi. Odatda mag‘lubiyatga uchragan ijtimoiy va siyosiy guruhlarning eng faol vakillari tug‘ilib o‘sgan polisidan haydab yuborilardi, yoki ixtiyoriy ravishda ko‘chib ketishardi.
Bundan tashqari, arxaik davrda Yunonistonning ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlangan viloyatlarida fuqarolarni qarzi uchun qul qilish qonun bilan taqiqlandi. O’sib borayotgan iqtisodiyotni arzon ishchi kuchi - qullarga bo’lgan talabini qondirish uchun begona hududlardan qullarni olib kelish boshlandi.
Yuqorida tasvirlangan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy o‘zgarishlar ortiqcha fuqarolarning o‘z tug‘ilib o‘sgan polislardan doimiy va hatto antik zamon miqyosida ommaviy ravishda ko‘chirishlari bilan birga borgan. Bu ko‘chirishlar miloddan avvalgi VIII asr oxirlaridan va ayniqsa miloddan avvalgi VII va VI asrlarda shu qadar keng miqyosda ko‘payib ketganki, tarixda ular Buyuk yunon koloniyalashtirishi nomi bilan kirgan.
Kiklada, Sporada orollari va Kichik Osiyo qirg’oqlari dastlab yunonlar o’zlashtirgani sababli, mil. avv. VIII asrda aholining ko’chishi g’arbga Sitsiliya va Janubiy Italiyaga, shimoliy-sharqda Qora dengiz qirg’og’iga tomon yo’naldi. Janubiy Italiya mil.avv. VIII-VI asrlarda kolonizatsiya qilindi. Bu yerdagi kolonistlar o’zlarining kelib chiqishlarini Pelepponnes axeylaridan deb hisoblar edilar. Yunonlarning koloniyala ri asosan 3 geografik yo’nalishda bordi: Shimoliy Qora den giz havzasi; Kichik Osiyoning g’arbiy qirg’og’i va Apennin yarim orolining janubi va Sardiniya, Korsika va Sitsiliya orollarining ayrim qismlari.
Aholining bir qismini tug‘ilib o‘sgan shahridan ko‘chirish ko‘pincha tashkiliy suratda bo‘lardi. Bir guruh ko‘chmanchilar o‘z oralaridan rahbar saylar edilar va bu rahbar oykist (asoschi) deb atalardi. O‘rtada pul yig‘ishib, bir yoki bir necha kemani safarga hozirlardilar. Bu kemalarga oz-moz zahirarni, asboblarni, qurollarni ortib, musofir yurtda apoykiya (koloniy yunoncha shunday atalardi) ta‘sis etish uchun uzoq yo‘lga ravona bo‘lardilar. Yangi joyda tanish bo‘lmagan kelgindilarga shubha bilan va ba‘zan hatto dushmanlik bilan qaraydigan qabilalar bilan qo‘shnilikda birgalashib istehkom bilan o‘ralgan manzilgoh qurish, ekin qilinadigan yerlarni o‘zlashtirish, mahalliy aholi bilan munosabatni yo‘lga qo‘yish va shu kabi ishlarni qilish kerak bo‘lardi. Bunday paytda urug‘lar va kasblar o‘rtasida ilgari o‘z vatanlarida turgan vaqtlarida mavjud bo‘lgan doiraviy bid‘at va adovatlar o‘rtadan ko‘tarilib, orqaga surilardi. Bu ham ko‘pchilik koloniyalarning ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan tez taraqqiy qilishga yordamlashdi.
Mil.avv. VII-VI asrlardagi kolonizatsiya jarayonida barpo qilingan yunon shaharlari xojalikning bir necha yo’nalishida rivojlandi. Janubiy Italiyadagi shaharlar qishloq xojalik mahsulotlarini ishlab chiqarishga, Qora dengiz bo’yidagi Milet koloniyalari savdoga ixtisoslashgan edi. Janubiy Italiyada Met apont va Sires, Sibaris, Posidoniya kabi yunon shaharlari qishloq xojaligi bilan shug’ullanar edi. Bu yerda spartaliklar asos solgan Tarent shahri koloniyalar orasida yetakchi o’rinni egalladi. Shahar Sparta shevasini va boshqaruv uslubini to'liq saqlab qoldi.
Sitsiliya orolida Evbey Xalkidasi yunonlari mil. avv. 735-yil atrofida Naksos, Katanu va Leontiano, Zankli (keyingi Messana) hamda Regiy koloniyalarini barpo qildilar. Shimolda Gaetan qo’ltig’ida Qum shahriga asos solindi. Loklar Italiyaning Zefir burn ida Zefir Lokri (hozir Kap Spartivento)ni, Korinf aholisi Sitsiliyaga vaqt o’tishi bilan yunon g’arbining bosh markazi va metropoliya rolini o’ynagan Sirakuza koloniyasini barpo qildilar. Sirakuza o’z navbatida, Akr va Kamerina koloniyasini barpo qildi. Megara Gibliya Megarasi va Seluninga, rodosliklar Agrigent shahriga asos soldilar. Shunday qilib, yunonlar Sitsiliyaning sharqiy va janubiy qismini egalladilar. Orolning g’arbida bu yerga yunonlardan ilgari kelgan finikiyaliklar hukmronlik qilgan. Vaqt o’tishi bilan orolning g’arbida Finikiya yerlari qisqarib, faqat Finikiyaning uch nuqtasi: Solunt, Panorm (hozirgi Palermo) va Motiya qoldi.
Mil.avv. VI asrda yunonlarning Italiya va Sitsiliya koloniyalari gullab -yashnadi va Bolqon Yunonistonidan ko’ra, bu yerda savdo-hunarmandchilik va dehqonchilik yuqori darajada rivojlanib, Buyuk Yunoniston nomini oldi. Mil.avv. VII asrda Liguriya qirg’og’idagi Rodan daryosi havzasida fokiyaliklar Massiliya (hozirgi Marsel), Janubiy Italiyada Eleya shaharlariga asos soldilar.
Sharqda Xalkidika yarim oroli Evbeydagi Xalkida aholisi tomonidan, Epir qirg’og’idagi (hozirgi Korfu) Kerkira oroli korinfliklar tomonidan bosib olindi. Korinfliklar Ambrakiy qo’ltig’ida Ambrakiya va Anaktorn; Illiriya qirg’og’ida Appoloniya va Epidamn koloniyalariga asos soldilar. Qora dengiz qirg’oqlarida Kichik Osiyodagi yunonlarning eng kuchli savdo markazi Miletning fuqarolari o‗nlab koloniyalarni barpo qildilar. Abidos, Sinop, Koteo, Kerasun va Trapezund; Qora dengiz shimoli, shimoliy-g’arbiy qirg’oqlarida Olviya, Appoloniya, Odessa, Toma, Tira, Feodosiya; Bosforda Kalxidon (megaralilar asos solgan); Qora dengizning Yevropa qirg’og’ida Vizantiy, Gerakleya koloni yalari qad ko’tardi. Mil.avv. VII asrda Misrda ham yunonlarning tayanch nuqtalari vujudg a keldi. Bu yerda Navkratis koloniyasi barpo qilindi. Shimoliy Afrikada Liviya qirg’og’ida Kirenaga asos solindi. Ammo yunonlarning g’arbga siljishini Karfagen, janubiy-sharqda esa Misr to’xtatdi. Yunonlar janubiy Italiya, Korsika, Sardiniya va Sitsiliya o rollari hamda unga yaqin joylarda etrusklar, finikiyaliklar va mahalliy aholining qarshiligiga duch keldilar.
Buyuk kolonizatsiya deb atalgan jarayon bilan bog’langan ij timoiy-iqtisodiy va siyosiy o’zgarishlar qadimgi Yunonistonning keyingi taraqqiyotini belgilab berdi. G’arb va Sharqda ko’p sonli yunon koloniyalarining barpo qilinishi, O'rtayer dengizi savdo - sidan finikiyaliklarning siqib chiqarilishi yunon savdosining o’sishi, hunarmandchilikning yuksak taraqqiyotiga olib keldi. Tovar sotish bozorlari, hunarmandchilik mahsulotlari hajmi kengaydi. Ishchi kuchiga yanada ehtiyoj kuchayib, qullarning soni o’sdi. Ellada iqtisodiyotining barcha sohalarida qul mehnati yetakchi o’ringa chiqa boshladi. Zodagon oligarxiya ayrim polislarda boshqaruvni xalq tomonidan hokimiyat tepasiga chiqarilgan, o’z shaxsiy hokimiyatini o’rnatishga erishgan kuchli va faol shaxslar - tiranlarga topshirishga majbur bo’ldi. Mil. avv. VI asrda arxaik davrning tugashi davrida ba‘zi bir polislarda demokratik qurilishning ilk asoslari tashkil topdi.
Hokimiyatni noqonuniy, zo’ravonlik bi lan egallab, boshqarish shakli - «tiraniya» paydo bo’ldi. Tiraniya mil.avv. VII asrda ayrim yunon shaharlari (Korinf, Sikion, Milet, Efes, Afina - Pisistrat, Sirakuza – Gelon va Dionisiy, Megara, Argos)da keng tarqaldi. Zodagonlar ichidan chiqqan tiranlar urug’ zodagonlari va xalq hokimiyatini keskin rad qildilar. Hokimiyatni bosib olgan tiranlar o’zlarining raqiblari bo’lgan oqsuyak urug’ zodagonlariga qarshi shafqatsiz kurashdilar. Chunki bu vaqtda urug’ zodagonlari jamoa-polisning eng uyushgan hamda boy va ta‘sirli qismi edilar. Shu sababli, tiranlar o’zlarining shaxsiy hokimiyatlari uchun eng xavfli deb, zodagonlar hokimiyatini hisoblar edilar. Tiranlar o’z hokimiyatlarini kuch bilan ushlab turgan holda urug’ aslzodalarining siyosiy-iqtisodiy hukmronligini zaiflashtirdilar. Tiranlar aslzodalarning kuch-qudratini zaiflashtirib, demosni kuychaytirdilar va o’zlari istamagan holda hokimiyatlarining halokati uchun qulay shart -sharoit yaratdilar.
Koloniyalar - mustaqil polislar (shahar-davlatlar) bo‘lib, ular bilan koloniyalarni chiqarib yuborgan polislar o‘rtasida ozmi-ko‘pmi yaqin munosabatlar saqlanib qolganligi sababli, koloniyalar o‘z metropoliyalarda, ya‘ni ona shaharlarida ham ijtimoiy taraqqiyotni rag‘batlantira boshladilar.