I bob. Tropik o‘simliklar haqida umumiy tushuncha

1.2. Tropik mintaqa - o'simliklarning qiziq va
noyob dunyosi 
Insoniyat, Yer biosferasining muhim, kattaroq qismi haqiqiy yashil
o'simliklar dunyosi bilan o'ralgan. O'simliklar inson va tabiat hayotida muhim
rol o'ynaydi. Qayta ishlab chiqarilmasdan, sayyoramizdagi yashil
o'simliklar mavjud bo'lmaganida ayot ham to'xtab qolar edi. Bular hayot
beruvchi kislorod bilan ta'minlab, yashil o'simliklar barcha jonzotlarni boqish,
organik moddalarning ajralmas qism sifatida muhim rol o'ynaydi. Shu bilan birga 
ular ekologik muhitning bir qismi bo'lib , ularsiz hayotning, insoniyatning
yashash imkoniyati yo'q.Agar yerdagi yoki hatto alohida mintaqada o'simliklarning 
cheksiz sonli qismi mavjud bo'lsa, ularning turlari ma'lum bir cheklangan sondir. 
Darhaqiqat, bitta turdagi yuz minglab hatto millionlab nusxalar ham bo'lishi 
mumkin. Biroq faqat bir necha yuz yoki undan kam sonli turlar ham mavjud. 
Shunday ekan ekologik mintaqalardan biri bo'lgan tropik mintaqada ham 
o'simliklarning 40000 dan ortiq turi uchraydi. Bunga sabab tropik mintaqaning 
o'ziga xos iqlim sharoitidir. 
Tropik mintaqa - Shimoliy va Janubiy yarimsharlarda joylashgan subtrpik
va subekvatorial mintaqalar orasida joylashgan mintaqa. Tropik mintaqaning 
materik qismi uchu cho'l va chalacho'l landshafti, okeanlarga esa suvning sho'rligi 
(37 %) va doimiy o'rtacha va yuqori harorat 18°C dan 36°C gacha xosdir.
Tropik mintaqada quyosh nurlari tik tushgani va bulutning kam bo'lganidan
quyosh radiatsiyasi ko'proq bo'ladi. Natijada harorat yil bo'yi yuqori bo'ladi.
Eng issiq oyning o'rtacha temperaturasi quruqliklarda 30-35°C da eng sovuq
harorat 10°C dan pastga tushmaydi. Yillik yog'in miqdori 50-200mm.Sharqdan 
g'arbga borgan sari o'simliklar dunyosi ham o'zgarib boradi: aralash(doim
yashil va barg to'kuvchi) o'rmonlar,mussonli o'rmonlar (tropik o'rmonlar);
siyrak o'rmonlar va savannalar , quruq o'rmonlar va kserofill butalar. Tropik 
o'rmonlar qalin qoplangan butalar va chirmashib o'suvchi lianalar va moxlardan

---

12 
tashkil topgandir. Shunga muvofiq tarzda bu mintaqada zonallik bo'yicha
faunanig ham o'zgarib borishi
kuzatiladi. Okean suvlarida bug'lanish ko'proq 
bo'lganidan kislorod va planktonlar siyrak joylashgan.Floraning ajoyib vakillari
o'zlarining xilma-xilligi bilan ajralib turadi va insonlarni hayratga soladi. Ular 
odatdagidek, ammo juda ham noyobвa qiziq ko'rinadi. Masalan qovoqli olma juda 
ham shirin shuning uchun bu mevani juda yoqtirib iste'mol qilishadi. Lekin bu 
mevani darhol iste'mol qilish sharbat va murabbolar tayyorlash kerak. Qisqa
muddatichida saqlash uchun ham yaroqsiz hisoblanadi. Barcha mevalar o'ziga 
xosliklarga ega. Zanjabil yoki kulrang yong'oq qadim zamonlardan o'zining shakli 
bilan ajralib turadi. 
Buyuk hakim Abu Ali ibn Sino ―Tib qonunlari‖ asarida koʻplab
xastaliklarni davolashda qoʻllanadigan malhamlarni tayyorlashda ular
tarkibiga zanjabil qoʻshish lozim, deb yozgan. 
Qadim qadimdan zanjabil ―universal dori vositasi― va ziravor sifatida
keng qoʻllaniladi. Ayniqsa, virusli kasalliklarni davolashda, xususan, qadimda 
oʻlatning oldini olishda asosiy dori vositasi hisoblangan. U immunitetni
oshirishi, mikroblarga qiron keltirishi bilan ham sarimsoqqa oʻxshab ketadi. 
Alloma Ibn Sino zanjabilga piyoz va mingdevona urugʻlarini aralashtirib 
dudlatish yoʻli bilan kariyesni davolashni eng afzal vosita deb bilgan. 
Zanjabil muqaddas oʻsimliklar qatorida Qurʼoni karimda keltiriladi. (Jannat 
ahli)u joyda aralashmasi zanjabil boʻlgan qadahlarda – (jannatlardagi salsabil 
ataladigan chashma) bilan sugʻorilurlar. (Inson surasi 17-18 oyat).Zanjabilning 
quruq ildizi dorivor boʻlib, tarkibida 1,5 dan 3 foizgacha efir yogʻlari, 70 foizgacha 
organik birikmalar, shuningdek, kamfen, sineol, bisabolen, borneol, sitral, linalool 
moddalari, S, V1, V2 darmondorilari, aminokislotalar mavjud.Koʻpincha tuyilgan 
holda ishlatiladigan zanjabil ildizi qoʻngʻirsimon-sariq unga oʻxshaydi. U oftobda 
quritiladi. Tozalanmagan qoramtir zanjabilning hidi va taʼmi
oʻtkir boʻladi.Zanjabil atir-upa sanoatida xam foydali xom ashyo sifatida
nihoyatda qadirlanadi. Oziq-ovqat sanoatida konditer mahsulotlari ishlab
chiqarishda va pazandachilikda baʼzi ovqatlarga (pishish oldidan) maydalangan

---

13 
holda ziravor sifatida qoʻshib ishlatiladi.Koʻpincha u quritib tuyilgan holda
taomlarga qoʻshiladi. Xamir qorilganda yoki qorib boʻlingach qoʻshiladi.
Goʻshtni dimlaganda taom
taomlarga qoʻshiladi. Xamir qorilganda yoki qorib
boʻlingach qoʻshiladi. Goʻshtni dimlaganda taom
taomlarga qoʻshiladi. Xamir
qorilganda yoki qorib boʻlingach qoʻshiladi. Goʻshtni dimlaganda taom
tayyor
boʻlishidan 20 daqiqa oldin aralashtiriladi. Sharbat, kisellarga 2-5 daqiqa 
avval, souslarga esa olovdan olingandan soʻng qoʻshiladi. Bir kilogramm
xamir yoki bir kilogramm goʻshtga bir chimdim zanjabil solish kifoya.Zanjabil
ildizi dorixonalarga tozalangan va yarim tozalangan holda chiqariladi. U ogʻiz 
boʻshligʻi va tomoq yalligʻlanganda yaxshi muolajadir. Damlamasi va
kukuni dengiz kasalligiga, oshqozon yarasiga davodir. Ishtahani ochadi,
taomlar hazmini yaxshilaydi. Aterosklerozda foydali, qondagi xolesterin
miqdorini kamaytiradi. qon tomirlar holatini meʼyorga soladi. 
Zanjabil ildizi sharbati asosida tayyorlangan murabbolar ham shu maqsadda qoʻl 
keladi. ―Zanjabilli choy‖ asal va limon bilan birga shamollash xastaliklarida tez-
tez qoʻllaniladi. Bosh ogʻrigʻida, yelkada ogʻriqlar paydo boʻlganda, surunkali
bod xastaligida undan kompress qilinadi.Yangi sogʻilgan sutga qirgʻichdan 
oʻtkazilgan zanjabil qoʻshib ichilsa, yoʻtalda yaxshi muolaja boʻladi. Anginaga, tish 
ogʻrigʻiga ham shifo boʻladi, organizmni zaharli moddalardan tozalaydi.
Buning uchun qirgʻichdan chiqarilgan 1 gram zanjabilni limon sharbati va
ozgina tuz qoʻshib, ertalab nonushtaga qadar isteʼmol qilish kerak.Mashinada
bosh aylanganida bir boʻlak zanjabil ildizini chaynash kifoya. Zanjabilli
choy‖i esa koʻpgina shamollash xastaliklaridan xalos etadi. Bunday
choyni tayyorlash usuli: qirgʻichdan yangi chiqarilgan uch choy qoshiq
zanjabil ildizi 100 ml. suv yoki sutga solinib, qopqogʻi zich yopilgan emalli
idishda past olovda 10 daqiqa qaynatiladi. Soʻng 5-10 daqiqa dimlab
qoʻyiladi. U ilq holiga kelganida asal va limon qoʻshib ichiladi. Chunki asal
issiq choyga, qaynoq suvga aralashtirilsa foydali xususiyatlari pasayadi.Tibetda 
maydalab kesilgan yoki nafis boʻlaklangan zanjabil ildizini choynakka solib,
ustidan qaynab turgan suv quyiladi va 10-15 daqiqa damlanadi. Qaynoqligi 

---

14 
ketgach, iliq holatda limon va asal qoʻshib ichiladi. Bu juda xushtaʼm boʻlishdan
tashqari, nihoyatda foydali shamollashni, tamoq ogʻrigʻini davolaydi,
immunitetni koʻtaradi. Umuman aqlni va xotirani peshlaydi Meda faoliyatini
yaxshilab xazmni kuchaytiradi. Qorinda yigʻilgan yellarni, tanadagi ortikcha
xiltlarni haydab quvvat bagʻishlaydi. Iztirobli yo’talda balgʻamni koʻchiradi. Balki,
tibetcha umr uzoqlikning omili ham shundadir.Zanjabil jahon
bozorlarida ikki
xil koʻrinishda savdoga qoʻyiladi. Oq va qora zanjabil tayyorlanishi
jihatidan farq qiladi. Zanjabilni qazib olingan ildiz poyalari pokiza qilib 
yuvilganidan soʻng quyosh tobiga qoʻyilib quritilsa, oq zanjabil hosil boʻladi. Agar
oʻsimlikning ildizpoyalari qozonda yoxud biror idishda qaynatilib, 
pishirilganidan soʻng quyosh ostida quritiladigan boʻlsa, unda qora zanjabil hosil 
boʻladi. Barcha neʼmatlar kabi zanjabil ham meʼyordan ortiq isteʼmol qilinsa, 
koʻngilni aynitishi, ichni surishi, allergik reaksiyalarga olib kelishi mumkin. 
Zanjabilni doim isteʼmol qilish halqumga zarar qiladi. Bunday paytda asal va 
shirin bodom yogʻi isteʼmol qilinsa, yetgan zararni bartaraf etadi 
Qizig'i shundaki, yong'oq qobig'i bir-biriga juda ko'p bo'shliqlar bilan kirib 
boradi, unda o'ziga xos kainat balzamining rezinali yog'i mavjud. Bu modda 
iste'mol qilinsa, terida uzoq tuzalmaydigan va oshqozonda yaralarni hosil
qiladi. Shuning uchun bu yong'oq tuzini iste'mol qilishda va foydalanishda teriga 
shikast yetishidan himoyalanish zarur. Lekin qimmatbaho hisoblangan bu
balzamlar suv osti materiallari ishlab chiqarishda shuningdek alkalis va
kislotalarga, binoleum bo'yoqlariga va shunga uxshashlarga chidamli
plastiklarda ishlatiladi. Ushbu balzamning tarkibiy qismiga kiruvchi antardik
kislota mukammal antiseptik va to'qimalarni chirishdan himoya qiladi. 
Non daraxti.Janubiy Sharqiy Osiyo va Tinch okeani orollarida tarqalgan,
Nonli daraxt (Artocarpus ) urug'iga tutdoshlar oilasining 60 xil doimiy yashil tropik 
daraxtlari kiradi (Moraceae). U anjir daraxtiga urug'dosh (Ficus). Nonli daraxt
(Artocarpus altilis)ko'p o'stiriladigan va mashhur bo'lgan o'simlikdir. Shu
urug'ga bir qancha mevali butalar va daraxt turlari kiradi, masalan: oddiy
Artocarpus (Artocarpus communis), yovvoyi chempedak (Artocarpus integer),

---

15 
Jekfrut (turli bargli non daraxti (Artocarpus heterophyllus) va Marang
yoki tarap (Artocarpus odoratissimu).Bu turkumga kiruvchi Borneo
(Indoneziya) orollarida tarqalgan kam tanilgan - Artocarpus odoratissimus turini 
yoritamiz, biroq mahalliy zarurat bo'lgani uchun u qo'shni mamlakatlar (Malayziya, 
Tailand, Fillippin)da o'stiriladi. O'zining vatanida u: Atau, Keyran, Loloy, Madang, 
Marang, Pingan kabi nomlar bilan ataladi. Biroq u bu mintaqadan tashqarida
amaliy tanilmagan. U tabiatda dengizdan 1000 metr yuqori bo'lgan dengiz 
sohilining qumli va ikkinchi darajali o'rmonlarda o'sadi. U 25 metrgacha 
barglarining uzunligi 16-50sm va eni 11-28sm gacha o'sadi. Bir uyli o'simlik 
bo'lgani uchun, mevalarini yetishtirish uchun bitta o'simlikning o'zi yetarli. 
Tuxumsimon shaklli mevalarning ustki qismi yashil bulib uzunligi 16sm va
eni 13sm og'irligi 1 kg atrofida. Mevalarni xomligicha va pishgan holatda
iste'mol qilinadi. Har doim iste'mol qilishdan oldin urug'larni muayyan
harakatda qayta ishlov berish zarur. Janubiy Sharqiy Osiyo aholisining asosiy
yegulik elementi nonli daraxtlar hisoblanadi. Mevalarining mag'zi qordek
oppoq suvli shirin xushbo'y yumshoq ta'mli Durianni eslatadi (Durian
dunyoda badbo'y meva hisoblanadi). Lekin undan farqli jihati badbuy hid 
tarqatmaydi.Nonli daraxt (Artocarpus odoratissimus) urug'dan ko'payadi. Yangi
urugz juda yuqori unib chiqishga ega va bir haftada o'sadi. Borneoda
o'tkazilgan tajribalar natijasida omborlarda qolib ketgan urug'lar 3 haftada unib
chiqish qobiliyatini yuqotishi aniqlangan. Shuning uchun o'rug'larni o'z
vaqtida suv bilan ta'minlanadigan qumli joyga darhol ekish zarur. Mevasi
po'stlog'ida lateks tomchilarining paydo bo'lishi uning pishganligini bildiradi.
Meva eti tez buzilganligi uchun mahalliy aholi uni quritib saqlashadi.
quritilgan mevalar bir necha yollab buzilmasdan saqlanishi mumkin.Mevasi
nihoyatda to'yimli hisoblanadi. Meva tarkibining 71%ini suv, 27%ini 
uglevodlar, 1%ini oqsil va juda oz miqdorda yog' tashkil etadi. Meva vitamin
C(35%)vavitamiA(10%)largaboy.

---

16