I bob. Tropik o‘simliklar haqida umumiy tushuncha

2.1 Tropik mintaqada tarqalgan dukkakli 
o’simliklar 
DUKKAKDOSHLAR, dukkaklilar (Fabaceae, Leguminoasae) — ikki pallali 
o‘simliklar oilasi (ko‘p yillik va bir yillik o‘tlar, chala butalar, butalar, lianalar va 
daraxtlar), 500 dan ortiq turkum, 12000 turni o‘z ichiga oladi. Yer yuzining hamma 
o‘lkalarida keng tarqalgan. Ayrim sistematikalarda Dukkakdoshlar 3 kenja oilaga 
— mimozadoshlar (Mimosaceae), tsezalpindoshlar (Caesalpiniaceae) va 
kapalakguldoshlar (Papilionaceae yoki Fabaceae) ajratilgan. Ko‘p turlari 
dehqonchiliqda yetishtiriladi. Barglari murakkab, pat shaklli (juft yoki toq), 3 
bo‘lakli yoki panjasimon. Barglari asosida turli shakl va kattalikda yon bargchalari 
bor. Mevasi bir uyali, bitta mevabargdan tashkil topgan dukkak. Yakka yoki 
to‘pgulga yig‘ilgan. Gulqo‘rg‘oni 4-5 bo‘lakli, kosacha va gultojga bo‘linadi. 
Gultoji egri-bugri, 5 tojbargdan iborat: 1 yirik (elkan), 2 o‘rtacha (eshkak) va
2 kichikroq kemacha hosil qiladi. Changchisi 10 ta, ba‘zan 9-5 ta, odatda, 9 tasi iplar 
bilan birikkan bo‘lib, bittasi erkin bo‘ladi. Urug‘chisi bitta, usti tugunchali. 
Dukkakdoshlarning barcha turlari o‘simlikni azot bilan ta‘minlovchi azot 
to‘plovchi mikroorganizmlar bilan simbioz holatda yashaydi. Shuning uchun ham 
dukkakli don ekinlari boshqa ekinlar uchun eng yaxshi o‘tmishdosh
hisoblanadi. Dukkakdoshlar qimmatbaho oziq-ovqat, texnika, ozuqabop
hamda manzarali o‘simliklardir. Dukkakli don ekinlari xalq xo‘jaligi uchun
kata ahamiyatga ega, doni oqsil (masalan, no‘xat, soya, yasmiq va hokazolar), 
kraxmal va moyga boy (soya,y eryong‘oq va boshqalar). Sug‘orma dehqonchilikda 
Dukkakdoshlarda eng qimmatlilari ko‘p yillik va bir yillik ekinlar hisoblanadi.
Masalan, beda g‘o‘za- beda almashib ekishning asosiy ekini. Ayrim turlarining 
po‘sti hamda yog‘ochlik qismida qimmatli texnik moddalar — gummi,
balzam, smolalar bor. Dukkakdoshlardan drok (sariq gulli dukkakli cho‘l
o‘simligi), indigo va boshqalardan bo‘yoqlar olinadi. Ayrim Dukkakdoshlar —
akatsiya, ko‘k no‘xat, pechakgul, bo‘ridukkak manzarali, ba‘zilari esa —
shirinmiyayokiqizilmiya, termopsis, sano, Kassiya va boshqa dorivor

---

24 
o‘simliklardir.
Burchoqdoshlardan oqsilga boy boʻlgan mosh, loviya
,no‘xat, soya, yer yongʻoq oziqovqatuchun,toʻyimlioʻtloqoʻsimliklaridan 
bedavasebarga, esparset ye mxashak uchun koʻplab ekiladi.Burchoqdoshlar
orasida texnikada ishlatiladigan qimmatbaho mahsulotlar olinadigan, balzamli
va qimmatbaho yogʻoch olinadigan daraxtlar bor. Yer yongʻoq,
qashqarbeda,shirinmiya,oqquray,afsonakkabilardanolinadiganalkoloidlar,glyukozidl
ar, smolalar,vitaminlar va organikkislotalar tibbiy otda turli kasalliklarni davolashda 
ishlatiladi.Choʻllarda uchraydigan qizboltir, oqmiya,achchiqmiya kabilar
zaharli hisoblanadi. Burchoqdoshlarning baʼzi zaharli turlari (derris,
lonxokarpus) insektitsid sifatida ishlatiladi.Akatsiya, gledichiya, tuxumak va
boshqalar manzarali oʻsimlik sifatida ekiladi. Burchoqdoshlarga mansub koʻp 
oʻsimliklarning ildizida atmosfera azotini oʻzlashtiradigan azotobakter yashaydi. 
Shuning uchun B. azot birikmalari kam boʻlgan tuproqda ham yaxshi oʻsadi. 
Loviya Tropik va subtropiklarda, asosan, Amerikada 200 dan ortiq turi (vatani
— Markaziy va Janubiy Amerika) eng koʻp tapqalgan. Shuningdek, koʻpgulli loviya 
lima loviyasi, ingichka bargli loviya, Osiyo loviyasi, adzuki loviya, guruchsimon 
loviya , qizil loviya va boshqa turlari ham ekiladi. Yer yuzida loviya ekiladigan 
maydonlar 22 mln.ga (1999). Hindiston, Braziliya , Xitoyda katta maydonlarda
yetishtiriladi. L. issiqsevar oʻsimlik, urugi kamida 8—10° da unib chiqadi. Maysasi 
— 0,5, — 1,0° da nobud boʻladi. Maysalanishi uchun 15—18°, gullashi uchun eng 
qulay harorat 18—25°, meva hosil qilishi uchun 20—23°. Loviya namsevar, 
Oʻzbekistonda suvli yerlarga ekiladi. Unumdor tuproq sharoitlariga talabchan. 
Oʻsuv davri 75—120 kun. Yormasi oqsilga boy, yuqori kaloriyaga ega. Tula 
pishmagan dukkaklari va donlaridan konserva ishlab chiqariladi. Doni tarkibida 
20—31% oqsil, 0,7-3,6% moy, 50-ye kraxmal, 2,3—7,1% kletchatka, alkil 
kislotalar mavjud. Poyasi chorva mollari uchun yaxshi ozuqa hisoblanadi. Ayrim 
turlari manzarali oʻsimlik sifatida ekiladi. Tuproqni azot bilan boyitadi. 

---

25 
Qizil loviyaning foydali xususiyatlari 
Loviya oson hazm boʻladigan oqsilli mahsulotdir. Bu vegetarianlar va roʻza 
tutuvchilar uchun ajoyib goʻsht muqobili. Qizil loviya tarkibida 25% gacha oqsil 
mavjud boʻlib, u ozuqaviy qiymati boʻyicha goʻsht oqsilidan kam emas. Bundan 
tashqari, loviya oqsili 70 - 80% ga organizmga soʻrilish xususiyatiga ega.Vazn 
yoʻqotish uchun. Qizil loviya ishtahani bostiradigan moddalarni oʻz ichiga oladi,
shuningdek, tez uglevodlarning soʻrilishini oldini oladi, shu bilan tanaga 
kiradigan kaloriyalar sonini kamaytiradi.Yurak va qon tomirlari uchun. Qizil loviya 
tarkibidagi arginin azot almashinuvi jarayonlarida ishtirok etib, insulinga
oʻxshash taʼsir koʻrsatadi, bu qon shakar darajasini pasaytirishga yordam beradi
va diabet rivojlanish xavfini kamaytiradi. Foliy kislota homosistein darajasini
pasaytirishi mumkin, uning yuqori darajasi yurak va qon tomirlari
kasalliklarining paydo boʻlishining omillaridan biridir. Loviya tarkibidagi
magniyning yuqori kontsentratsiyasi qon aylanishiga taʼsir qiladi.Ichaklar uchun 
foydali. Qizil loviya ozuqatolasiga boy. Oʻsimlik tolalari ovqat hazm qilish 
tizimining holatiga foydali taʼsir koʻrsatadi, ichaklarni tozalashga va toksinlar va 
toksinlarni olib tashlashga yordam beradi. Bir stakan loviya tananing kunlik tolaga 
boʻlgan ehtiyojini qondiradi.
Immunitet uchun foydali. Qizil loviya tarkibidagi 
oltingugurt immunitet tizimigaijobiy taʼsir koʻrsatadi va organizmning
infektsiyalarga chidamliligini oshiradi.
Antioksidant xususiyatlari toksinlarni yoʻq
qilishni tezlashtiradi va immunitettizimini yaxshilaydi.Vitaminlar va
mikroelementlar koʻp. Loviya organizm uchun juda koʻp muhim oziq moddalarni
oʻz ichiga oladi. Qizil loviya alyuminiy, bor, kaliy, kaltsiy, magniy va misning
mavjudligi boʻyicha rekord oʻrnatadi. Bundan tashqari, koʻp miqdorda 
oltingugurt, fosfor va temir mavjud. Tananing normal ishlashi uchun B guruhi 
vitaminlari, shuningdek S, E, K va muhim aminokislotalar zarur
Qizil loviyaning 
zarariLoviyani xom isteʼmol qilmaslik kerak, chunki bu zaharlanishga olib
kelishi mumkin. Xom loviya tarkibida fazin va fazaolunatit mavjud. Ularni loviyani 
suvda namlash yoki har qanday issiqlik bilan ishlov berish orqali
osonginazararsizlantirishmumkin.

---

26