I bob. Tropik o‘simliklar haqida umumiy tushuncha

2.2 Tropik mevalar haqida ma’lumot 
1-sxema 
Banan (Musa) — banansimonlar oilasiga mansub koʻp yillik tropik oʻsimlik. 
Vatani Afrika va Osiyoning tropik va subtropik zonalari hamda Malayya 
arxipelagi. Asosan, Lotin Amerikasi mamlakatlarida oʻstiriladi. Bananning boʻyi 
15 m gacha boradi, bargi yirik (uzunligi 4 m gacha, eni 90 sm gacha). Bananning 40 
ga yaqin turi bor. Guli qoʻsh jinsli. Mevasi rezavor meva. Bir tup mevada 300 tagacha 
mevasi bor (60 kg gacha). Bir mevasining uzunligi 15 sm gacha, diametri

---

27 
3 — 4 sm ga boradi. Sargʻish, eti oqish, shirin. Etining tarkibida 75 — 76% suv, 
14 — 22% qand, 5 — 8% kraxmal, 1,5% gacha protein, 0,3 — 0,6% moy
bor. Partenokarpiya usulida (otalanmasdan) meva hosil qiladi, shuning uchun
urugʻi puch. Banan mevasi xoʻlligicha hamda quritilgan holda isteʼmol
qilinadi. Koʻpchilik turlarining mevasi yeyishga yaramaydi. Banan ildiz
bachkilari yordamida koʻpayadi. Ayrim turlaridan dengizchilikda qoʻllaniladigan
arqonlar, baliq ovlash toʻrlari tayyorlashda ishlatiladigan tola (abaka) olinadi.
Bananning xushmanzara daraxt sifatida koʻchalar, parklarda va uylarda oʻstirilgan 
turlari ham bor. 
Bananning foydali xususiyatlari 
Bananlarni butun dunyoda sevib iste‘mol qilishadi. Chunki ular nafaqat
mazali, balki juda to‘yimli, oziqlantiruvchi va foydali meva sanaladi. Ushbu
ekzotik mevalar tola, B vitaminlari, kaliy, fosfor, temir, kaltsiy va boshqa
minerallarga boy.Bananalar yurak mushaklarini mustahkamlab, qondagi
xolesterin miqdorini kamaytiradi, oshqozon-ichak trakti va qon tarkibini
yaxshilashga yordam beradi. Misol uchun, Amerikada oshqozon buzilishi bilan
odatdagi guruchli parhezdan tashqari, bananlarni iste‘mol qilish tavsiya etiladi.
Bunga qo‘shimcha ravishda shuni aytish mumkinki, bananlar oshqozon 
yaralaridagi og‘riqni yo‘qotadi 
Bananning zararli tomonlari 
Bananlarning asosiy zarari ularning ko‘p shakarni saqlashlarida bo‘lib,
shuning uchun diabetga chalinganlar ularni ehtiyotkorlik bilan iste‘mol
qilishlari kerak. Pishmagan bananlarda shakar miqdori kamroq, ammo ular
erimaydigan kraxmal miqdori ko‘pligi sabab ham, meteorizmga olib kelishi 
mumkin.
Dunyoning 100 dan ortiq mamlakatlarida yetishtiriladigan ushbu
meva garchi kaliy, S va V6 vitaminlariga boy bo’lsa-da hamma uchun
tavsiya qilinmaydi. Kaliy hujayralarning to’g’ri ishlashini ta‘minlaydigan
ozuqa moddasidir. U shuningdek, yurakni barqaror ushlab turishga ham yordam 

---

28 
beradi. Qondagi shakar miqdorini nazorat qilib, insulinning tarqalishini
to’xtatadi. Optimal qon bosimini qo’llab-quvvatlaydi. Yosh, turmush tarzi va 
boshqa omillarni hisobga olgan holda kuniga 3500-4700 mg kaliy iste‘mol qilish
tavsiya etiladi. Agar har bir banan 450 mg kaliy bor bo’lsa, bu tavsiya
etilmaydigan holatlardan tashqari kuniga bemalol 10 tagacha banan
yeyish mumkinligini bildiradi. Banan koni foyda meva hisoblanadi. U 
nafaqat me‘daga tez ta‘sir qilmasligi, balki tarkibida tabiiy tuz, o‗rtacha
miqdordagi shakar borligi, kimyoviy qo’shimchalar va bo’yoqlar uchramasligi
bilan ham salomatlikka ijobiy ta‘sir ko’rsatadi. Shifokorlar ovqat hazm
qilishi qiyin bo’lgan odamlar uchun maxsus parhez mahsulotlarini tavsiya
qilishadi. Ularning orasida banan, guruch va olma doimgidek old qatorlarda 
turadi.Bananlar nafaqat yumshoq va tez hazm bo’ladi, balki diareya paytida
katta miqdorda yo’qotilgan kaliy kabi muhim elektrolitlar o’rnini bosa oladi. 
Qolaversa, uningelyaftarkibimuntazamliknioshiradi.Bananni yurak kasalligiga
chalingan yoki buyraklari yaxshi ishlamaydigan insonlar juda kam iste‘mol
qilishlari lozim. Chunki undagi kaliy miqdorining ko’pligi bunday odamlarning 
salomatligiga xavf tug’dirishi mumkin. Shuningdek, allergiyaga moyil bo’lganlar
ham bananni ehtiyot bo’lib tanovul qilishlari kerak. Yo’qsa, uzoq vaqt shish, 
qichima yoki tananing qizarishi kabi alomatlar bezovta qiladi.Agar o’z 
me‘yorida iste‘mol qilinsa, bananning inson salomatligiga ko’rsatishi mumkin 
bo’lgan foydalari ko’p. Shundan kelib chiqib, uni bemalol nonushta yoki uyqudan 
oldingi taomnomaga qo’shish zarar qilmaydi.Quvvatni oshiradi.Bananlarda suv 
kam, boshqa mevalarga qaraganda kaloriya va shakar miqdori yuqori. Saxaroza, 
fruktoza va glyukoza kletchatka bilan birgalikda quvvatni oshiradi. Jismoniy 
mashqlar paytida kaliy miqdori tufayli tomir tortishishi xavfi kamayadi. Banan -
jismoniy mashg‗ulot oldidan iste‘mol qilinadigan eng yaxshi meva sifatida 
tavsiyaetiladi.

---

29 
4-rasm. Banan daraxti 
Bananda A vitamini temirdan besh barobar ko’p, shuningdek, fosfor ham uch 
barobar ortiq. Bundan tashqari, kaliy, kletchatka, tabiiy shakar, C vitamini mavjud. 
Banan qondagi glyukoza miqdorini sog’lom saqlashga yordam beradi. Ba‘zida 
bananni ―super mahsulot‖ deb ham atashadi 
Ajdaho mevalari yoki ajdar mevalari ( ajdar mevasi), u pitaya yoki pitaxaya 
kaktus oilasiga tegishli. Qiziqarli va g'ayrioddiy shakli, shuningdek, pushti pushti 
rangi tufayli mevalar beparvo bo'lolmaydi. Meva oq yoki qizil (xilma-
xilligiga qarab), qaymoq go'shti va nozik, ozgina seziladigan hidga ega. Pulpa xom 
ashyo bilan iste'mol qilinadi, ta'mi shirin. Uni xamirni qoshiq bilan yig'ib, 2
qismga ajratib iste'mol qilish qulay. Ajdaho mevalari yumshoq va yoqimsiz bo'lib 
tuyulishi mumkin, ammo agar siz uni to'g'ri tatib ko'rsangiz, unda bu
g'ayrioddiy tropik mevalar albatta yoqadi .Masalan, kuchli ta'mga ega bo'lmagan 
Mozzarella pishloqi kabi.Meva kaktuslarda o'sadi va faqat tunda gullaydi. Gullar 
ham qutulish mumkin va ularni choyga pishirish mumkin. Meva kam kaloriya,
oshqozon og'rig'iga yordam beradi va ko'rish sifatiga foydali ta'sir ko'rsatadi.
Mangostin ( mangostin), u shuningdek mangostin, mangostin, gartsiniya, 
mangkut.
Meva diametri 4-8 sm bo'lgan dumaloq, qalin (1 sm) bordo-binafsharang

---

30 
yeyilmaydigan qobig'i bilan qoplangan, uning ostida har bir segment ichida katta 
urug'lar bo'lgan 5-8 ta oq, juda suvli pulpa bor. Meva juda yoqimli ta'mga ega,
Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlarida durian mevalar shohi hisoblanadi. U 
tuxumsimon yoki yumaloq shaklga ega, diametri taxminan 15-30 sm, og'irligi
1 dan 8 kg gacha. Dyurian piramidal qattiq tikanlar bilan qoplangan va Jek Fruitga 
o'xshaydi, ko'plab sayyohlar tajribasizliklaridan, hatto ularni
chalkashtirib yuborishadi.Meva besh bargli quti bo'lib, mevaning 5
kamerasining har birida xamir bilan bitta xira sariq urug 'bor, u puding
konsistentsiyasiga va beqiyos "mazali" hidga ega. Pishgan mevaning hidi chindan 
ham o'ziga xos, juda korroziv, yoqimli. Uning ta'mi qaymoqli pishloq, olcha
siropi va boshqa qiyin ovqatlar qo'shilgan shirin bodom kremini eslatadi.
Durian, agar u pishmagan bo'lsa, faqat kesilganda hidlaydi va hid
meva kesilgandan yarim soat o'tgach paydo bo'ladi. Durianning hidi ba'zida
chirigan piyoz, pishloq va skipidar aralashmasi deb ta'riflanadi.Shu sababli, Janubi-
Sharqiy Osiyoning ko'plab mamlakatlarida durianni jamoat joylariga va
transportga olib kirish taqiqlangan, shu qatorda durian o'sadigan
mamlakatlarning ko'plab mehmonxonalarida, hattoki mevasi osilgan chizilgan
plakat bor.Durian tarkibiga boy minerallar to'plami - kaliy, kaltsiy, magniy va
rux kiradi, bular yurak-qon tomir, asab, immun va boshqa tana tizimlarining
ishlashi uchun juda muhimdir. Durianning barglari va ildizlaridan
tayyorlangan damlama antipiretik vosita sifatida ishlatiladi va pulpa
anthelmintic sifatida ishlatiladi.U shokolad, muzqaymoq, ichimliklar bilan
to'ldirilgan holda yangi pishiriladi, pishiriqlarga qo'shiladi, garnitür sifatida 
qovuriladi yoki guruch bilan aralashtiriladi. Karambolayokiyuldumevasi-asosan 2 
turi mavjud: nordon, odatda yashil va shirin- sariq. Ikkala navning mevalari juda 
suvli va ozgina o'simlik hisoblanadi. Nordon navlari aniq tonik ta'siriga ega, bu 
navlar salat tayyorlash uchun juda mos keladi. Shirin navlari mazali xom
ashyo hisoblanadi, shuningdek ularni mevali kokteyllarga qo'shish yoki
muzqaymoq va pirojniylarni iste'mol qilish paytida chiroyli yulduzlarni
yaratish uchun ishlatilishi mumkin.Sharbatliligi tufayli karambola chanqovni 

---

31 
qondirish uchun juda mos keladi. Meva tarkibidagi mineral
va vitamin kompleksi 
kaltsiy, fosfor, temir, natriy, kaliy, beta-karotin va B1, B2, B5 va S vitaminlari 
bilan ifodalanadi. Agar karambola xushbo'yligi siropda bir oz qaynatilsa, sezilarli
darajada yaxshilanadi. yumshoq.Issiq havoda bu ajoyib chanqovni 
susaytiradi. 
Guava- o‘simligi Hindistonda tarqalgan bo‘lib,Guava - bu sog'liqning xazinasi, u 
tarkibida 16 vitamin, minerallar, tuzlar va elementlari bo'lgan yagona mevadir 
Guava apelsinga qaraganda 5-10 barobar ko'proq S vitamini.Guava mevalari 
nafaqat oziq-ovqatda (jele, murabbo, sous, marmelad, sharbatlar), balki
alkogolli ichimliklar ishlab chiqarishda ham keng qo'llaniladi.Guava
sharbati psixostimulyatsion ta'sirga ega.Guava shuningdek, havoni tozalaydigan
vosita sifatida ishlatiladi - agar kesilgan mevalar tutunli xonaga olib kirilsa, 10 
daqiqadan so'ng tamaki hidi yo'qoladi. 
Katta jigarrang loviya aslida ekzotik va mazali Tailand mevasidir.
Ular tamarinddir. Ushbu tur shirin va nordon tortli ta'mga ega. Taylandliklar
mevani xom ashyo bilan iste'mol qiladilar, chunki mevalarning ko'p qismi
qutulish mumkin. Shuningdek, mevadan tetiklantiruvchi ichimlik tayyorlashingiz 
mumkin. Soslar ham ulardan tayyorlanadi. Ammo buning uchun mevaning maxsus, 
nordon navini tanlash kerak. 
Atirgul olma sayyohlarda katta qiziqish uyg'otmoqda. Ushbu meva nomini 
tushunmovchilik tufayli oldi, chunki mevaning haqiqiy olma bilan hech
qanday aloqasi yo'q. Meva shakli qo'ng'iroqqa o'xshaydi. Ularning rangini pushti 
deb atash qiyin. Aksincha, bu och qizil rang. Meva hidi atirgul atirini eslatadi. 
Meva terisi ingichka va po'sti oson. Qizil ekzotik meva yumshoq ignalar bilan zich 
teri bilan yaxshi himoyalangan. Tashqi ko'rinishiga qaramay, rambutanni
tozalash oson. Uning pulpasi ta'mi uzumga o'xshaydi va jele kabi tuzilishga
ega. Rambutan mevalaridan jele tayyorlash uchun ishlatilishi bejiz emas.
Ushbu mevaning urug'lari qovuriladi va iste'mol qilinadi. 

---

32 
Pandanus. Uning ikkinchi ismi yovvoyi ananasdir. Pandanus Malayziya 
orollarida uchraydi. Ushbu qizil, ananasga o'xshash ekzotik meva bo'yoq 
tayyorlash uchun ishlatiladi.
Kivano. Meva nafaqat ekzotik mamlakatlarda, balki Evropada ham mavjud. 
Tikanlar bilan porloq sariq qobiq ostida bodringga o'xshash och yashil pulpa bor. 
Kivano qovun hidiga ega. Meva kivi, limon va banan aralashmasiga o'xshaydi. 
shirinliklar tayyorlash uchun ishlatiladi. 
Nisperos ( Nisperos) ispan tilida (birinchi bo'g'inda stress) yoki yapon medlar er 
yuzida bir necha ming yillar davomida mavjud bo'lgan Osiyo mevasi. Ushbu 
daraxtning vatani Xitoy, uning subtropik mintaqalari. Medlar Yaponiyada yaxshi 
ildiz otgan va shu sababli uning nomi.19-asrga qadar medlar Ispaniyada va O'rta
yer dengizi boshqa mamlakatlarida o'smagan. U taxminan ikki ming yil oldin 
dengizchilar tomonidan Ispaniyaga olib kelingan. O'rta dengizning iliq qirg'oq
zonalari tsitrus daraxtlari bilan bir joyda o'sadigan nozik daraxt uchun juda
mos keladi.Medlar navlari juda ko'p, ularning har biri bir-biridan farq qiladi. 
Odatda, uning diametri 8 sm gacha bo'lgan armut shaklidagi mevasi bor, terisi
sariq-to'q sariqdan to'q to'q sariqgacha silliq teriga ega. Bu o'rik, olma, olxo'ri 
aralashmasi ta'miga o'xshash shirin va nordon ta'mga ega yumshoq sariq juda suvli 
pulpaga ega. Tashqi ko'rinishida medlar o'rikka juda o'xshash.Meva tarkibida 2-4 
yirik urug 'bor, ularni quritish, qovurish, maydalash va asosiy qahva singari
pishirish mumkin. Xom suyaklarni iste'mol qilmaslik yaxshiroqdir, chunki
ularda oz miqdordagi toksik moddalar mavjud. Ammo urug'lardan
tayyorlangan kaynatma oshqozon-ichak traktini davolash uchun ishlatilishi 
mumkinIspaniyada 2 nav eng keng tarqalganArgelino va Tanaka... Har doim yashil 
daraxt kuzda gullashni boshlaydi va hosil maydan iyungacha pishadi. Gullar
bodom hidiga o'xshaydi.Meva iste'mol qilinadiVa shirin tishi bo'lganlar 
nisperolarni banan, muzqaymoq va yogurt bilan birlashtirib tajriba
o'tkazishlari mumkin. Pektin miqdori yuqori bo'lganligi sababli, medlar
murabbo tayyorlash uchun mos keladi.Mevasi uglevodlar, minerallar,vitaminlar
ko’p.Kivano - bodringga o'xshash ekzotik meva. Kivanoning shaffof yashil

---

33 
go'shti taniqli sabzavot pulpasiga o'xshaydi. Mevaning boshqa nomlari ham
bor, ular tilimizga ―Shoxli qovun‖, ―Afrika bodringi‖, ―Shoxli bodring‖ deb 
tarjima qilinadi. Meva qobig'i tikanli sariq-to'q sariq rangga ega.
Foydalanishdan oldin meva tozalanmaydi, lekin tarvuz kabi kesiladi. Meva ta'mi 
banan, qovun, bodring va kivi o'rtasidagi xochga o'xshaydi. Afrika, Yangi 
Zelandiya, Chili, Gvatemala, Isroil va Qo'shma Shtatlarda kivano shirinliklarga
ham, asosiy taomlarga ham qo'shiladi. Pishmagan mevalar ham iste'mol qilinadi. 
Yana bir yashil ekzotik meva ispan ohakidir. Uning ta'm xususiyatlari bizga 
ma'lum bo'lgan ohak sifatlaridan uzoqdir. Ispaniyalik ohak achchiq emas,
shirin go'shtga ega, ammo qobig'i ham yeyilmaydi. Siz buni Ekvador, Kolumbiyada 
sinab ko'rishingiz mumkin. 
Marula - suvli, shakarsiz va mazasiz go'shtli yashil rangdagi meva, 
fermentatsiyaga qodir. Mevalar pishganidan so'ng darhol fermentatsiyalana
boshlaydi, shuning uchun yangi meva topish muammoli. Biroq, bu Afrika aholisini 
ham, hayvonlarni ham xafa qilmaydi: ikkalasi ham "alkogolli" mevalarni
iste'mol qilishni yaxshi ko'radilar. 
Hindiston yong'og'i Tailand orollarida juda keng tarqalgan. Hindiston yong'og'i 
mevalari vazni uch kilogrammgacha o'sadi. Yuqoridan u qattiq yashil qobiq
va zich qobiq bilan qoplangan. 
Hindiston yong'og'ining oq go'shti to'g'ridan-to'g'ri qobiqda joylashgan bo'lib, 
yong'oqning markazida men kokos suti deb ataydigan suyuqlikdir. U shirin ta'mga 
ega va chanqoqni mukammal darajada qondiradi.Hindiston yong'og'i natriy, fosfor, 
kaliy va kaltsiy manbai hisoblanadi. Yilning istalgan vaqtida kokosdan bahramand 
bo'lishingiz mumkin. Ammo tayliklar kokos yong'og'ini nafaqat yangi iste'mol 
qilishni yaxshi ko'radilar. Qovurilgan hindiston yong'og'i Tailandda juda mashhur. 
Shokolad daraxti (kakao) mevasida kakao olinadigan don bo‘ladi. Kakao shakar 
bilan aralashtirilsa, shokolad hosil bo‘ladi. Shokolad daraxti Afrikaga Amerikaning 
tropik o‘rmonlaridan keltirilganiga qaramasdan, tezda moslashib ketdi. Uning 
mevasi dukkakli kakao deb ataladi, ko‘rinishi juda kichik regbi to‘piga o‘xshaydi. 

---

34 
Qizig‘i shundaki, dukkakli kakao kakao daraxtining tanasida va yo‘gon shoxlarida 
o‘sadi. Har bir mevada 40 ga yaqin don bo‘ladi. Maxsus qayta ishlov
(fermentasiya)dan keyin don quritiladi va tuyiladi. Shu tariqa kakao kukuni 
olinadi. Kakao urug‘idan kakao yog‘i ham tayyorlanadi hamda u davolash moylari 
va lab bo‘yog‘i tayyorlashda ishlatiladi. Kakao ko'p turli moddalar va inson 
organizmiga harakat iz unsurlar mavjud. Ularning ba'zilari boshqalar zarar 
mumkin, foydali bo'ladi. Bunday inson salomatligi uchun foydali yog'lar, 
uglevodlar, sabzavot oqsil, kraxmal, organik kislotalar, deb elementlar. Vitaminlar 
B, A, E, minerallar, foliy kislotasi - barcha bu bizning tana to'g'ri faoliyat 
ko'rsatishi uchun ham kerak. tez kakao kukuni, mukammal ohanglari yasalgan va 
ichish to'ldiradi. Siz uni kuniga bir kosa bo'lishi kerak, hatto bir xun bor kimsalar, 
faqat cheklangan bo'lishi, uni ichish mumkin. Shuningdek foydali va
shokolad, qaysi tarkibi kakao ortiq 70% tashkil etadi. U yurak va qon tomirlar 
ijobiy ta'sir, balki (masalan, yashil choy va olma kabi) ajoyib qila oladigan
antioksidlovchi mavjud emas .Ushbu mahsulot mukammal hisoblanadi kuch va 
muskullar tiklaydi. Shuningdek, u muntazam ravishda jismoniy mashqlar duch 
sportchilar oziq-ovqat qo'shiladi uchun tavsiya etiladi. 
Palmirani yoz oylarida Hindiston, Janubi-Sharqiy Osiyo va Malayziyada ko‗rish 
mumkin. Meva ichida oq urug‗lar mavjud. Hosil yosh paytida uning mevasi 
yumshoq va jyelesimon bo‗ladi. 
Cola (Cola acuminata) - Cola zotli mevali daraxt, Sterkulievye
subfamily, Malvaceae oilasi. Uning mevalari va nomi mashhur Coca-Cola
brendining limonadlarini keltirib chiqardi. "Coca" - ichimlikning asl
tarkibida Coca o'simlikidan (Erythroxylum coca) foydalanish keyinchalik
kofein bilan almashtirildi. "Cola" ikkinchi asosiy komponent hisoblanadi,
ustunga ishora qilingan.

---

35