I bob. Tropik o‘simliklar haqida umumiy tushuncha

 
 

---

5 
I BOB Tropik o’simliklar haqida
umumiy tushuncha 
Tropik o‘simliklar – Yer sharining tropik mintaqalarida o‘sadigan 
o‘simliklar.
Tropik mintaqadaqo‘ng‘irboshlar,dukkakdoshlar,zig‘irdoshlar , sutlamadoshlar,
soyobondoshlar, labguldoshlar, sho‘ragullilar va boshqa botanik oilalarga mansub
o‘simliklar mavjud. Qishloq xo‘jaligida ekiladigan o’simliklar; don ekinlari –
bug‘doy , arpa , sholi , makkajo‘xori , jo‘xori ;
dukkakli don ekinlari —
loviya, soya, dolixos, kaptar loviyasi, kanavaliya; moyli ekinlar — maxsar, 
zigʻir, yeryongʻoq, kunjut; efirmoyli — kashnich, arpabodiyon, qora zira, oq zira, 
ajgon — hind qora zirasi, yalpiz, rayxon, mavrak, lavanda; moyli ekinlar— atirgul, 
yorongul, yirikgulli yasmin; tuganakmevali ekinlar — kartoshka, batat, maniok,
yams, taro; texnika ekinlari — shakarqamish, gʻoʻza, tolali nasha, jut, kanop,
sizal, tamaki, piretrum; daraxt va butasimonlar — choy, kofe, palma; 
kauchukli ekinlar — geveya; sitrus mevalilar; yemxashak oʻtlar.
Tropik oʻsimliklarning ayrim biologik xususiyatlari, jumladan, issiqsevarligi, 
namsevarligi, qisqa kunli va aksariyat holda nordon tuproqlarda oʻsishi oʻzaro 
oʻxshash.
Tropik o'simliklar bu dunyoning issiq va nam mintaqalarida yashovchi 
o'simliklar, ya'ni Ular nafaqat sovuq emas, balki harorat har doim ham barqaror va 
15 dan 30ºC gacha bo'lgan muhitda yashovchi o'simliklardir.. Bundan
tashqari, yog'ingarchilik juda tez-tez uchraydi; aslida, odatda, har kuni yoki deyarli 
har kuni yomg'ir yog'adi. Bunday sharoitda o'simliklar deyarli butun yil
davomida o'sishi mumkin, chunki ularning ildizi doimiy ravishda
urug'lantirilgan tuproqda rivojlanadi, chunki organik moddalar parchalanadi. 
Bu zona uchun mangra o‘rmonlari xos bo'lib ular asosan dengiz bo‘yida o‘sishga 
moslashgan. Bu o'simIiklar sho'rlangan tuproqlarda, dengiz suvi yuvib turgan, 
joylarda o'sadigan doirn yashil, buta va daraxtlardir. Mangra o'rmonlarida 20

---

6 
ga yaqin tur uchrab, shulardan rizofora (Rhizophora) tashqi ko rinishi jihatidan 
o‘ziga hos. Uning vertikal tanasidan har tomonga ildizlar o‘sib chiqib, ulardan esa 
maysa shakllanadi. Mangra o'rmonlarida avitsenna (Avicennia) uchrab unda nafas 
oluvchi ildizlar (pnevmotoforalar) shakllanadi. Mangra o'rmonIari ekvator
atrofida (Indoneziya, yangi Gveneya, Filipin orollari) atrofida shakllangan. Bu 
o‘ rmonlarda epifitlar ham ko'p (yo'sinlar, lishayniklar). Mangra o simliklari yoki 
nam tropik butazorlar. Mangra o'simlikIari dengiz va okean qirg'oqlarida o'suvchi 
o‘simliklardan tashkil topgan. Bu xildagi o'simlikIar 26 turdan tashkil topgan. 
Mangra o'simliklari, asosan, ekvatorda, ekvatoming shimoli hamda janubidagi 
dengiz va okean qirg'oqIarida keng tarqalgan bo'Iib, ko'pincha Kalifomiya, Florida, 
Bermut orollari, Qizil dengiz, Janubiy Braziliya, Ekvator, Yangi
Zelandiya, Afrikaning sharqi-g'arbiy qirg'og'i, Avstraliya va Osiyoda
uchraydi. Odatda mangra o'simIiklari: Sharqiy (Osiyo, Avstraliya,
Mikroneziya va Afrikaning sharqiy qirg og i) va G'arbiy (Afrikaning g arbiy 
qirg'og'i, Amerika) oblastga bo'lib o‘ rganiladi. Mangra o’simliklari doimo yashil
butalar, butasimon daraxtlar va ba‘zan bo'yi 30 m ga yetadigan daraxtlardan 
tashkil topgan. Ulaming ko‘pchiligi rizoforadoshlar, sonneratiyadoshlar kabi 
oilalarning vakillaridir. Dengiz suvlari ko’p tarqalganda mangra o’simliklarining 
bir qismi suv ostida qoladi, suv pasayganda esa ildizigacha ochilib qoladi. Shu 
sababli mangra o simliklarida maxsus nafas oluvchi va qo‘shimcha tirogovuch 
ildizlar hosil bo’lgan. Nafas oluvchi ildiz hosil bo’lgan. Nafas oluvchi ildizlar 
suvdagi kislorodni so’rib olib, o ‘simlikning nafas olishiga, qo'shimcha tirgak 
ildizlar esa o'simlikni substratga yaxshiroq o'm ashib olishi va suv tagida 
mustahkam tik turishiga imkon beradi. Mangra o ‘simliklari galofit-sho’r muhitda
o’suvchi o'simIiklar hisoblanadi. Ba‘zi o’simliklar dengiz qirg'oqlariga yaqin
joyda, ayrimlari qirg'oqda va boshqalari to'g'ridan-to'g'ri suvga deyarli 
cho‘kkan holda sho’r suvda hayot kechirishga moslashgan. Mangra 
o‘simliklarining ildiz va barg hujayralaridagi bosim 30-32 atmosfera
bo’lganligi sababli ular gigrofil o simliklarga nisbatan suvni ko'proq
bug'lantiradi. Ulaming tanasida osh tuzi ko'p, lekin ortiqchasini bardagi maxsus 

---

7 
bezlar orqali tashqariga chiqaribturadi. Mangra o‘simliklaridan eng xarakterli va 
juda keng tarqalgan
vakillariga quyidagilarni misol qilib keltirish mumkin;
rizofora, avitsenniya (Avicennia nitida), lagunkulariya, banisteriya, akrostixum 
degan qirqquloq, qiyoq (Cyperus articulatis), palma, rafiya (Rhophia
elegans), paspalum (Paspalum vaginatium), sporolobus va sesuvium. Bu
o'simIiklar,asosan Afrikada uchraydi. Madagaskarda esa rizofora,
tseriops,bruguera, sonneratiya, karapa, avitsenniya kabilar keng tarqalgan. Zond
orollarida rizoforaning bir necha turi (Rhizophoria conjugata, Rh.
Stylosa,Rh.mucronata), avitsenniyaning ikkita turi (Avicennia marina, 
A.ofTicinnalis), rizoforadoshlar oilasining butasimon vakillardan tseriops (Ceriops
condoleana, C roxbourghiana), meliyadoshlar oilasidan ksilokarpus(Xylocarpus
granatum, X. moluccensis), epifit holda yashovchi ba‘zi qirqquloq(Platycerium,
polypodium)lar, royandoshlar oilasidan xidrofitum (Hydrophitum monatum)
uchraydi. Dengiz va okeanlaming qirg'oq chekkalarida tsikadadoshlar,
pandanaddoshlar,kazuarinadoshlabegoniyadoshlar,gulxayridoshlar,sterkuladoshlar,
sapinadadoshlar va sutlamadoshlami uchratish mumkin. 
Bugungi kunda insoniyat iste'mol qiladigan barcha madaniy o'simliklar qadimgi 
odamlar oziq-ovqat uchun foydalangan yovvoyi o'simliklar turlaridan kelib 
chiqqan. Keyin odamlar bu o'simliklarning o'zlari etishtirish uchun ancha foydali 
ekanligini payqashdi. Keyin qishloq xo'jaligi paydo bo'ldi. Qishloq
xo'jaligining paydo bo'lishi insoniyat jamiyati tarixidagi tub burilish davri
hisoblanadi. Yerni o'stirish insonga oziq-ovqat miqdorini ko'paytirish imkonini
berdi, chunki endi u nafaqat ov qildi va tabiatda topadigan narsalarni yig'di, balki 
o'zi oziq-ovqat ishlab chiqarishni boshladi.Biz iste'mol qiladigan zamonaviy 
o'simliklar va ularning mevalari inson tomonidan birinchi marta kashf etilgan ming 
yillar oldin bo'lgani kabi emas. O'rim-yig'imdan keyin o'rim-yig'im, u
eng mukammal o'simliklarni tanladi, chunki u ularning xususiyatlari
tanlangan urug'lardan o'stirilgan o'simliklarga o'tkazilishini payqadi.

---

8