I. Kirish II. Asosiy qism I bob. O'smirlik davrida jinsiy sterotiplar yosh xususiyatlarining nazariy tahlili

Mavzuning dolzarbligi: Bugungi kunda o’smir o’quvchilar o’rtasida jinsiy steriotiplarning shakllanishi jarayonida salbiy o’zgarishlarning yuzaga kelayotgani har bir o’quvchidagi jinsiy steriotipning shakllanishida o’ziga xos xususiyatlarni o’rganishni talab etmoqda.
Kurs ishining maqsadi: O’smirlik davrida jinsiy steriotiplarni yoshga doir xususiyatlarini aniqlash.
Kurs ishining asosiy vazifalari:

1. 
   O’smirlarning jinsiy steriotiplari haqida adabiyotlarda keltirilgan ma’lumotlarni tahlil qilish
   
2. 
   O’smirlik davridagi jinsiy steriotiplarning boshqa yosh davrlardan ajralib turadigan jihatlarini yoritish.
   
3. 
   O’smirlar orasida so’rovnoma o’tkazish orqali ularda gender steriotiplar qay darajada shakllanganini aniqlash.
   

Kurs ishining obekti: O’smirlik davri yosh xususiyatlari.
Kurs ishining predmeti: O’smirlik davrida jinsiy steriotiplarni yosh xususiyatlarining farqli jihatlarini o’rganish.
Kurs ishning metodlari: Manbalarni qiyosiy tahlil qilish, suhbat,so’rovnoma, matematik statistika.
Kurs ishining amaliy ahamiyati: O’smirlik davrida jinsiy steriotiplarni xususiyatlari bilan tanishish uchun zarur bo’lgan adabiyotlarni o’rganish jarayonini tashkil etish.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, asosiy qism, 3 bob, 6 paragrif, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.


I bob. O'smirlik davrida jinsiy sterotiplar yosh xususiyatlarining nazariy tahlili

1. 
   Jinsiy strerotiplar haqida tushuncha
   

Psixologiya fanida har bir shaxsni o’rganishda gender(jins) xususiyatlarini hisobga olish alohida ahamiyat kasb etadi. Insonlar o’rtasidagi gender munosabatlar bola tug’ilgan chog’danoq shakllanadi. Faqat unga bo’lgan munosabati yoshdan-yoshga ulg’ayib boraveradi. Gender steriotipi tushunchasini biz uchun genderning ijtimoiy qurilish nazariyasi mazmunida ko'rib chiqish va aniqlash mantiqiy ko'rinadi. Klimenkovaning nazariyasi "erkak" va "ayol" tushunchalariga mos keladigan xulq-atvor shakllari va xarakter xususiyatlarining standartlashtirilgan g'oyasi sifatida belgilaydi va uni kognitiv sxemaning alohida turi sifatida ko'rib chiqadi. Genderning konstruktivligi tushunchasi gender stereotiplarini tahlil qilishda tarixiy va madaniy kontekstni ham hisobga olish imkonini beradi. Shunday qilib, A.V. Kirilina gender stereotiplarini "ikkala jins vakillarining fazilatlari, atributlari va xulq-atvori me'yorlari va ularning tilda aks etishi haqidagi madaniy va ijtimoiy jihatdan shartli fikrlar" deb tushunadi va "gender stereotipi tilda uning barcha darajalarida mustahkamlanganligini" ta'kidlaydi.
Gender atamalar lug'atida berilgan ta'rifga ko'ra, "gender stereotiplari madaniy va ijtimoiy jihatdan belgilanadi va har ikkala jinsning fazilatlari, xususiyatlari va xatti-harakatlari me'yorlari to'g'risida jamoatchilik ongida mustahkam o'rnatilgan fikrlardir. Gender stereotiplari ayollik va erkaklikning psixologik va lingvistik ifodasi bilan bog'liq, lekin ular bilan mutlaqo bir xil bo'lishi shart emas”. Shunday qilib, gender stereotiplari majmuasi "erkak" va "ayol" belgilarini, ayollarning erkaklardan va erkaklarning ayollardan ma'lum xususiyatlari va harakatlarini kutishlarini o'z ichiga oladi, degan xulosaga kelishimiz mumkin. Shu bilan birga, M.V Garanovich tomonidan taklif qilingan tadqiqotlar gender stereotiplarining tasnifi bizga tabiiy va asosli ko'rinadi. Bu yerda gender stereotiplari to’g’ridan-to'g'ri erkaklik va ayollik stereotiplariga bo'linadi, ya'ni tilda aks etgan va lingvistik ongda shakllangan erkak va ayolning xulq-atvori va xususiyatlari haqidagi jamiyatning baholovchi g‘oyalari va erkaklar va ayollarning nutqiy xulq-atvori stereotiplari hisoblanadi. Nutqni o'zlashtirib, rivojlanib, bola madaniyatning o'ziga xos xususiyatlarini, insoniy xatti-harakatlar va turmush tarzini o'rganadi. Bularning aksariyati ong ostiga kiradi. Bola "ijtimoiy mavjudot" bo'lishni o'rganadi. Ba'zi bir standartlashtirilgan jamoaviy tajribani to'playdigan va o'rganish va boshqalar bilan muloqot qilish jarayonida shaxsga singdirilgan stereotip unga hayotni boshqarishga yordam beradi va ma'lum bir tarzda uning xatti-harakatlarini boshqaradi. Shunday qilib, stereotiplar erkaklar va ayollar rioya qilishlari kutilgan xulq-atvor standartlari bo'lib, ular orqali ma'lum bir madaniyatga xos bo'lgan erkaklar va ayollar o'rtasidagi axloqiy munosabatlar turi modellashtiriladi. Inson uchun umumiy bo'lgan ijtimoiy faollik belgilari bilan bir qatorda, bola ma'lum bir madaniyatning xususiyatlarini ham oladi. Tilni har kuni ishlatib, biz shunchaki gapirmaymiz, biz erkaklar va ayollar, atrofimizdagi jamiyat qanday bo'lishi kerakligi haqidagi g'oyalarimizni o'rgatamiz, takrorlaymiz va mustahkamlaymiz. Biz ishlatadigan so'zlar to'plami avloddan-avlodga o'tib, betaraf emas: har bir so'zning orqasida predmet, narsa yoki tushuncha va ularga munosabat mavjud. So'zlarni takrorlash va jumlalarni qurish orqali biz ularda aks ettirilgan madaniyatni takrorlaymiz va har safar o'zimizga nima bo'lishi va qanday bo'lishi kerakligini eslatamiz. Natijada, tilni o'zlashtirish orqali biz "hayotimiz davomida foydalanadigan hamma narsani tushunish va baholash kalitini olamiz". Masalan, erkaklar kuchli jins, ayollar esa zaif, adolatli jinsiy aloqa, degan ishonch tilda, jamiyatda va madaniyatda mustahkamlanib, tabiiy holat sifatida qabul qilinadi. Shunday qilib, mashhur ayollar ko'pincha ma'lum bir sohada katta obro'ga ega bo'lgan erkaklar bilan taqqoslanadi, Manzullinaning so'zlariga ko'ra, axloqiy gender stereotiplarini o'zlashtirish "axloqiy sotsializatsiya doirasida yuzaga keladi va ma'lum bir vaziyatda erkaklar yoki ayollarning xatti-harakatlari haqidagi barqaror g'oyalarni, shuningdek, axloqiy stereotipli me'yorlarni o'zlashtirishni o'z ichiga oladi”.
Bir so’z bilan aytganda gender stereotiplari - bu ayollar va erkaklar ega bo'lgan yoki ega bo'lishi kerak bo'lgan xususiyatlar va yoki o'ynashi kerak bo'lgan rollar haqidagi umumiy e'tiqod yoki noto'g'ri qarashlardir. Gender stereotiplari erkaklar va ayollarning shaxsiy qobiliyatlarini rivojlantirish, kasbiy o'sishga intilish, hayotiy tanlov va rejalar qilish qobiliyatini cheklab qo'ysa, zararli hisoblanadi. Gender stereotiplari doirasidagi ta'lim va o'qitish to'plangan tajribani cheklaydi. Masalan: o'g'il bolalarga yig'lash va umuman his-tuyg'ularni ko'rsatish taqiqlanadi. Psixolog Polina Berezinaning so'zlariga ko'ra, gender stereotiplari bolalar uchun juda cheklangan. Ular ularni yo qoidalarga rioya qilishga yoki aksincha harakat qilishga majbur qiladi, bu esa ularni mustaqil qaror qabul qilish qobiliyatidan mahrum qiladi. "Farzandlaringizga o'g'il bolalar nima qilishlari va qizlar nima qilishlari kerakligi haqidagi eskirgan stereotiplarni singdirib, siz ularni qo'rquv, uyat va ularning jinsiga xos bo'lmagan his-tuyg'ulari yoki harakatlari uchun aybdorlik hissi bilan izn berasiz", deydi Polina. Bundan tashqari, bolalarda o’z-o’zini shakllanadi. O'g'il bolalar rasm chizishda "qizil" ranglardan foydalanmaydilar, ular gullarni sug'ormaydilar va idishlarni yuvmaydilar. Qizlar jismoniy tarbiyani o'tkazib yuborishadi va jismoniy tarbiya o'qituvchilari ularga imtiyozlar berishadi. Maktab muhitida stereotiplarga duch kelgan bola uyga keladi va ota-onalar ham gender me'yorlarida o'ylashini tushunadi. Shu sababli, u qamab qo'yilgan - uning atrofidagi hamma bir xil fikrda, shuning uchun u ularning fikriga amal qila boshlaydi. Maktab psixologi Alesya Ritter o'qituvchilarga gender noto'g'ri qarashlaridan xalos bo'lishga yordam beradigan bir nechta qoidalarni taklif qiladi:

1. 
   Bolalarni jinsiga qarab ajratmang va sinfda cheklovlar qo'ymang. Masalan, o'g'il bolalarni kuchli bo'lishga va yig'lamaslikka, qizlarni itoatkor bo'lishga va haqoratlarni kechirishga majburlash.
   
2. 
   Farzandlaringizga his-tuyg'ularingizni xuddi shunday ko'rsating. O'g'il bolalar ham juda nozik va ularga nisbatan his-tuyg'ularini ko'rsatishlari kerak.
   
3. 
   Talabalarni, ularning istaklarini tinglang, ularning individualligini hisobga oling. Misol uchun, agar qiz boksga, o'g'il esa bal zaliga borishni xohlasa, ularga imkoniyat bering.
   
4. 
   Bolalarni his-tuyg'ularini ifoda etishga o'rgating. Masalan, o'g'il bolalarni yig'lashni taqiqlash kerak emas, aks holda ular qo'pol va befarq bo'lib ulg'ayishadi.
   

Zararli stereotiplar ham dushman (masalan, ayollar aqlsizligi) va ko'rinishidan zararsiz (masalan, ayollar o'qituvchi bo'lishga chaqirilgan) bo'lishi mumkinligiga qaramay, tengsizlikka yordam beradi. Masalan, bolalarga g'amxo'rlik qilish majburiyatlari ko'pincha faqat ayollar tomonidan amalga oshirilishi ikki turdagi stereotiplarning ikkinchisiga asoslanadi. Murakkab gender stereotiplari ayollarning ayrim guruhlariga nomutanosib salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin, masalan, ozchilik va mahalliy ayollar, nogiron ayollar, quyi tabaqalar yoki past iqtisodiy ahvolga ega bo'lgan ayollar, migrant ayollar va boshqalar. Gender stereotiplarini shakllantirish ayollar va erkaklarga faqat ayollar yoki erkaklarning ijtimoiy guruhiga mansubligi asosida o'ziga xos xususiyatlar, fazilatlar yoki rollarni belgilash amaliyotini nazarda tutadi. Gender stereotiplari inson huquqlari va asosiy erkinliklarining buzilishi yoki buzilishiga olib kelganda adolatsiz hisoblanadi. Bunga misollar:

1. 
   Ayollar erkaklarning jinsiy mulki ekanligi haqidagi jamoatchilik fikriga asoslanib, nikohda zo'rlashning jinoyat bo’lsada befarq bo’lish.
   
2. 
   Ayollarga nisbatan jinsiy zo'ravonlik uchun samarali tergov, ta'qib va ​​jazoning yo'qligi, masalan, ayol o'zini jinsiy zo'ravonlikdan kiyim va xulq-atvorda kamtarlik orqali himoya qilishi kerak degan stereotip tufayli.
   
3. 
   Adolatsiz gender stereotiplari ayollarga nisbatan kamsitishning keng tarqalgan sababi bo'lib, sog'liqni saqlash, munosib turmush darajasi, ta'lim, nikoh va oilaviy munosabatlar, mehnat, so'z erkinligi kabi bir qator huquqlarning buzilishiga olib keladigan omil hisoblanadi.
   

Rossiya federatsiyasidagi bo’lgan bir voqeani misol tariqasida keltiramiz. 4-sonli Perm gimnaziyasiga kelgan qizlar uchun o'tish ballini ko'tarilganidan keyin butun mamlakat bo'ylab e’tirozlar bo'ldi. Ular uchun qabul qilish bali 69,1 ball, o‘g‘il bolalar uchun 65,7 ball bo‘ldi. Direktor Tatyana Dyakova bu farqni qizlar bolaligida tirishqoqroq bo'lishlari bilan izohladi, ammo buning natijasida o'g'il bolalar "rahbar bo'lishadi" va "mamlakatni boshqaradilar", shuning uchun uning mantig'iga ko'ra, ularga imtiyozlar kerak. Prokuratura maktabni tekshirdi, ammo sud bu kamsituvchi vaziyatda hech qanday kamsitish topmadi. Keyinchalik, iyul oyida, Oila ishlari, onalik va bolalikni himoya qilish bo'yicha Patriarxal komissiyasining rahbari protoreys Dmitriy (Smirnov) ayollarning "ongi zaifroq" va Mari Kyuri kabi odamlar kamdan-kam ekanligini aytdi. Oliy Iqtisodiyot maktabi qoshidagi Madaniyatshunoslik maktabi o‘qituvchisi Ella Rossman Lenta so‘roviga ko‘ra, o‘g‘il va qizlar haqida kimlar stereotiplar shakllantirayotgani va ular kelajakda bolalarga qanday ta’sir qilishini o‘rganib chiqdi. Zamonaviy sotsiologlar bizning jinsimiz ijtimoiy jihatdan qanday yaratilganligi, u haqida qanday g'oyalar (ko'pincha biologiya yoki inson gormonal tizimining xususiyatlari bilan hech qanday aloqasi yo'q) jamiyat va madaniyat tomonidan qurilganligi haqidagi savolga juda qiziqishadi. Bu tushunchalarning aksariyati boshqa ommaviy aldanishlar bilan bir xil ishlaydi, masalan, quyosh tutilishi falokat keltiradi, singan idishlar esa baxt keltiradi. Va boshqa ommaviy aldashlar bilan birga, ular juda qat'iyatli bo'lib, avloddan-avlodga o'tadi. 2021-yil yanvar oyida Biasless jamoasi Ukrainaning 25 shahar va qishloqlaridan 175 nafar o‘smir (13-19 yosh) o‘rtasida so‘rov o‘tkazdi. Ushbu so‘rov Yevropa Ittifoqi tomonidan moliyalashtirilgan va BMT Ayollar va BMT Ayollar tashkiloti tomonidan birgalikda amalga oshirilayotgan Gender tengligi: Gender stereotiplari va gender asosidagi zo‘ravonlikka qarshi birgalikda Yevropa Ittifoqi doirasida amalga oshiriladigan o‘smirlar o‘rtasida gender stereotiplariga qarshi UNFPA loyihasining bir qismidir. Hozirgi avlod vakillari va vakillari gender stereotiplari, kamsitishlar haqida qay darajada xabardor ekanliklarini va ular o'zgarishlarning bir qismi bo'lishga tayyormi yoki yo'qligini tushunish biz uchun muhimdir. Respondentlarning 92,4 foizi gender stereotiplari nima ekanligini biladi va ularning yarmidan ko'pi gender tarafkashligini boshdan kechirgan. Gender ajratishga quyidagilarni misol qilib keltirishimiz mumkin:

1. 
   "Bizning fizika o'qituvchimiz texnik mutaxassisliklar o'g'il bolalar uchun, gumanitar fanlar esa qizlar uchun, deb da'vo qilmoqda; chet el adabiyoti o'qituvchisi har qanday qizning asosiy maqsadi er va bolalar ekanligini va bunga rozi bo'lmaganlarning hammasi keyinroq tushunadi"
   
2. 
   "Sen erkaksan, har doim ayolga bo'ysunishing kerak"
   
3. 
   "Do'stimning buvisi unga tozalashni, erkaklar uchun hamma narsani pishirishni o'rganishni aytadi, chunki hech kim turmushga chiqmaydi"
   
4. 
   “Maktabda tengdoshlar: “Nega mendan keyin tozalamadingiz? sen qizsan, men esa yigitman, sen mendan keyin tozalashing kerak!”, “Biz qizlarni jamoaga olmaymiz, sen kuchsizroqsan”. Deyishlari.
   
5. 
   "Men doimo tashqi ko'rinishim (etarlicha nozik emas, kiyim juda qisqa, sochlari bo'yalgan va ayol uchun juda qisqa), aqlim va hazil tuyg'usi haqida sharhlarni eshitaman" deb qizlarning e’tiroz bildirishi.
   
6. 
   Yigitlar gaplashayotganda jim bo‘l, hali hech narsani tushunmaysan! deyishi.
   
7. 
   Qizlar "Dasturlash kurslarida o'qiyotganimda, u yerdagi yigitlar menga nisbatan mensimay qarash va qiyin savollarga to'g'ri javob berganda o’g’il bolalar juda hayron bo'lishi"
   
8. 
   "Xulq-atvor erkinligidagi barcha cheklovlarni bostirish (xonim yoki haqiqiy erkak kabi harakat qilish), onlayn o'yinlarda qizlarni haqorat qilish.
   
9. 
   "Erkaklar yig'lay olmaydi" degan tushunchani shakllanishi.
   
10. 
    "Bu qizlar uchun sport emas", "nega bunday tajovuzkor mashg'ulot kerak", "siz raqsga tushgan qizmisiz" kabi iboralar tez-tez eshitiladi.
    

Balki "kattalar" o'zlari va o'zlarining noto'g'ri qarashlari ustida ishlashni tezlashtirishlari kerakmi? Haqiqatga aloqasi bo'lmagan klishelar bilan kelajak avlodlarga zarar yetkazmaslik kerakmi? O'zingiz va atrofingiz ustida asta-sekin ishlashni boshlang, chunki farzandlaringiz allaqachon bu ishni qilayapti! Zero, so‘rovda qatnashgan o‘smirlarning 56 foizi gender tarafkashligiga qarshi ekanliklarini tan olishgan.

2.