I kirish II. Asosiy qism: Ruxning olinish usullari, tarixi, ishlatilishi

Kadmiyning ishlatilishi
Kadmiy, asosan oksidlanishga chidamliligi va sanoatda oson qoplanishi tufayli po’lat qoplamada ishlatiladi. Korroziyaga chidamliligini oshirish uchun temir, mis va rux ham kadmiy bilan qoplanadi. Bug’ yoki elektroliz qoplamasi qo’llanilishi mumkin. Bu eritish darajasining pastligi sababli qotishmalarning muhim tarkibiy qismidir. Ishqalanish qarshiligini talab qiladigan joylar, masalan rulman, kadmiy bilan qoplanadi. Uning nikel bilan qotishmasi ba’zi batareyalarda ishlatiladi. Shuning uchun yaxshi neytron yutuvchisi bo’lgan kadmiy yadro reaktorlarida regulyator tayoqchalarida hamda retarderlarda ishlatiladi. Eritish darajasi past bo’lgan dazmollar tarkibida kadmiy mavjud. Kadmiy oksidi qoplama vannalarida ishlatiladigan yaxshi katalizator hisoblanadi. Uning birikmalarining katta qismi sariq va qizil pigmentlar sifatida ishlatiladi. Masalan; kadmiy nitrat ko’zoynaklarga qizg’ish sariq rang beradi. Kadmiy sulfidi keramikalarga sariq rang beradigan pigmentlarda ishlatiladi.
Kadmiy sulfat tibbiyotda engil antiseptik sifatida ishlatiladigan moddadir. Kadmiy xloridi paxtani bo’yash, elektroplastika va fotosuratlarda ishlatiladigan ajralmas birikma. Kadmiy elektro yordamida ishlab chiqarilgan batareyalar qo’rg’oshinli batareyalarga qaraganda uzoqroq ishlaydi.
Kadmiy, qotishmalar va birikmalar ishlatiladigan ba’zi mahsulotlar: quyma qotishmalar, batareyalar, PVX, qayta zaryadlanadigan va qayta zaryadlanmaydigan batareyalar, neft komponentlari, televizorlarda va boshqalar.
Kadmiyning zarari qanday?
Kadmiyning ko’plab mahsulotlarni ishlab chiqarishda foydasi bo’lsa-da, bu inson salomatligi uchun zararli element hisoblanadi. Bu ekotizimdagi eng xavfli og’ir metallarni ifloslantiruvchi moddalardan biridir. Bu tirik organizmlar uchun zaharli metallar qatoriga kiradi. Uning birikmalari ham juda zaharli hisoblanadi. Batareyalarda ishlatiladigan kadmiy kanserogen ta’sirga ega. Bu biologik funktsiyalar uchun muhim element emas.
U rux zavodlari, sigaret tutuni, bo’yoq va plastmassa qo’shimchalari orqali tarqalishi mumkin. Kadmiy bo’lgan batareyalar tabiatga tashlansa, ularning birikmalari ajralib chiqadi va suv bilan aralashadi. Kadmiyni o’z ichiga olgan zaharli suv inson tanasiga oziq-ovqat zanjiri va ichimlik suvi orqali kirib borishi mumkin. Bundan tashqari, plastmassalar, metall qotishmalari va o’g’itlar ham kadmiyning manbalari hisoblanadi. Fosforli o’g’itlar va tozalash loyidan uzoq vaqt davomida foydalanilganligi sababli dunyoning ko’p qismlarida qishloq xo’jaligi tuproqlari kadmiy yig’ilib qolmoqda. Shuningdek, u tuproq va o’simlik tizimida yuqori harakatchanligi tufayli oziq-ovqat zanjiriga kiritilishi mumkin. Shunday qilib, bu o’simlik, odam va hayvonlar salomatligi uchun xavf tug’diradi.
Kadmiy, ichakdagi kaltsiy nasoslarida kalsiyga juda yaqin bo’lgan ion radiusi tufayli qonga singib ketadi. Kadmiy kalsiy o’rniga suyak to’qimalarida saqlanadi. Bu buyrakda hosil bo’lgan va suyaklar uchun zarur bo’lgan D vitamini sintezi oqsillaridan birini band qiladi va suyak to’qimalarida tiklanish jarayonini sekinlashtiradi. Shu sababli suyaklar zaiflasha boshlaydi. Bunday holatga tushgan odam mexanik stresslarga haddan tashqari sezgir bo’lib qoladi. Boshqacha qilib aytganda, u har qanday holatda qulay bo’lishi mumkin emas, u doimo og’riqni his qiladi. Vaqt o’tishi bilan suyaklar mo’rtlashadi va “itai sindromi” deb ataladigan kasallik paydo bo’ladi. Oxir oqibat, suyakning sinishi va parchalanishiga olib keladigan bu jarayon o’limga olib kelishi mumkin.
Kadmiy chekuvchi odamlarning jigarida va buyraklarida to’planib qoladi. Kadmiy va uning birikmalarini nafas olish ham og’iz, nafas olish va o’pkada tirnash xususiyati keltirib chiqaradi. Oziq-ovqat uchun ishlatiladigan sopol idishlar orqali tanaga ozgina miqdorda kadmiy ham kiritilishi mumkin. Kadmiyning yuqori miqdori chig’anoqlar, dengiz o’tlari, midiya, jigar, qo’ziqorinlar, kakao kukuni kabi oziq-ovqat mahsulotlarida uchraydi. Ushbu oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qiluvchilarning tanasida kadmiy nisbati yuqori bo’ladi. U qondan jigar va buyraklarga etkaziladi. Buyraklardagi filtrlanadi va organizm uchun tanadan zarur bo’lgan oqsillar va shakarni chiqarilishiga olib keladi. Kadmiyni tanadan chiqarib tashlash uchun ko’p vaqt talab etiladi.
Organizmdagi kadmiy tufayli yuzaga keladigan ba’zi bir buzilishlarni quyidagicha sanab o’tish mumkin: o’pka kasalliklari, prostata saratoni, to’qimalarning shikastlanishi, markaziy asab tizimi va immun tizimining muammolari, anemiya, diareya, surunkali muammolar, buyrak usti bezlarining shikastlanishi, qorin og’rig’i, qusish, suyak kasalliklari, reproduktiv tizim muammolari, bepushtlik, prostata bezlari, psixologik muammolar, miya va umurtqa pog’onasi shikastlanishi, DNKning shikastlanishi natijasida saratonni qo’zg’atuvchi omillar paydo bo’lishi.