I-kurs 1-mavzu: turkistonda

8- Mavzu: Milliy davlat boshqaruv hokimiyati tizimining shakllantirilishi
Mustaqillik yillarida davlat boshqaruv hokirniyati tubdan isloh qilindi. Avvalo, sobiq Itttfoq davnda faohyat yurtttb kelgan O’zbekiston davlat hokimiyatining ijro qiluvchi va boshqaruvchi oliy organi — Ministrlar Sovetining maqomi tub-dan o’zgartirildi. 1990- yil 24- martda O’zbekistonda prezidentlik lavozimi ta'sis etilgandan keyin hayotning o’zi ijro etuvchi hokimiyat maqomini o’zgartirishni talab qildi. 1990- yil 15-noyabrda O’zbekiston Prezidentining „O’zbekiston SSR Prezi-denti huzuridagi Vazirlar Mahkamasining tarkibini tasdiqlash to’g’risida" farmoni chiqdi. Unga muvofiq O’zbekiston Prezi-denti huzurida Vazirlar Mahkamasi tuzildi, Prezident uning Raisi bo’ldi. Respublikada Vitse-Prezident lavozimi ta'sis etilib, uning zimmasiga Vazirlar Mahkamasiga rahbarlik qilish va uning ishini uyushtirish vazifasi yuklandi.
1992- yil 4- yanvarda Vitse-Prezident lavozimi tugatildi va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Bosh vaziri lavozimi ta'sis etildi. Bosh vazir zimmasiga Vazirlar Mahkamasiga rahbarlik qilish, uning ishini tashkil etish vazifasi yuklandi.
O’zbekistonda davlat ijroiya hokimiyatini takomillashtirishda O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi muhim omil bo’ldi. Konstitutsiyaning 98- moddasiga muvofiq Vazirlar Mahkamasining tarkibi O’zbekiston Respublikasining Prezi-denti tomonidan shakllantiriladi.
O’zbekiston Respublikasi Bosh Vaziri nomzodi Prezident taklifiga binoan O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining pala-talari tomonidan ko’rib chiqiladi va tasdiqlanadi. Vazirlar Mahkamasi a'zolari tarkibiga Bosh vazir, uning o’rinbosarlari, vazirlar, davlat qo’mitalari raislari va Qoraqalpog’iston Respub-likasi Vazirlar Kengashining raisi kiradi.
Vazirlar Mahkamasi O’zbekiston Respublikasining huku-mati bo’lib, ijro etuvchi hokimiyatdir.
Uning vazifalari:

• 
  davlat budjetini ishlab chiqadi va Oliy Majlisga taqdim etadi hamda uning bajarilishini ta'minlaydi;
  
• 
  Oliy Majlisga davlat budjetining bajarilishi haqida hisobot beradi;
  
• 
  yagona moliya, kredit va pul siyosati yuritilishini ta'minlaydi;
  
• 
  madaniyat, fan, maorif, ijtimoiy ta'minot, ekologiya so-hasidagi yagona davlat siyosati yuritilishini ta'minlaydi;
  
• 
  mamlakatni mudofaa qilish, davlat xavfsizligi, tashqi siyo-satni amalga oshirishni ta'minlash bo’yicha chora-tadbirlarni amalga oshiradi;
  
• 
  qonuniylik, fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ta'-minlash, xususiy mulk va jamoat tartibini muhofaza qilish, jino-yatchilikka qarshi kurash bo’yicha chora-tadbirlarni amalga oshiradi;
  

iqtisodiyotning, ijtimoiy va ma'naviy sohalarning samarali faoliyatiga rahbarlik qiladi
. O’zbekiston Respublikasi qonunlari, Oliy Majlis qaror-lari, Prezident farmonlari, qarorlari va farmoyishlari ijrostm
ta'minlaydi;
• barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi maj-buriy bo’lgan qarorlar va farmoyishlar chiqaradi.
Islohotlar jarayonida Vazirlar Mahkamasining tarkibi tobora takomillashib, qisqartirib borildi. Agar 1990- yil 30- martda Respublika ijroiya hokimiyati 41 kishidan lborat etib tuzilgan bo’lsa 1995- yil 5- mayda Vazirlar Mahkamasi 35 kishidan iborat 'etib tuzildi. 2000- yil 11 - fevralda bo’lgan Ikkinchi chaqir-iq O’zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi Prezident tavsiya-siga ko’ra Vazirlar Mahkamasi tarkibini 34 kishidan - Bosh vazir Bosh vazirning birinchi o’rinbosari, 8 nafar Bosh vazir o’rinbosarlari, 15 nafar vazir va 9 nafar Davlat qo’mitalan rais-laridan iborat etib tasdiqladi.
2003- yil 24—25- aprel kunlari bo’Iib o’tgan O’zbekiston Re-spublikasi Oliy Majlisining XI sessiyasida qabul qilingan „O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga o’zgartishlar" va qo’shimchalar kiritish to’g'risida"gi Qonunga muvofiq Vazirlar Mahkamasining tarkibi, uni tuzish va tasdiqlash tartibi o’zgar-tirildi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 89- moddasining „O’zbekiston Respublikasi Prezidenti ayni vaqtda Vazirlar Mahkamasining Raisi hisoblanadi" deyilgan qismi olib tashlandi. Vazirlar mahkamasi tarkibida Rais lavozimi boimaydi.
Davlat reja qo’mitasi o’rniga Makroiqtisodiyot vazirligi tuzildi. Bu vazirlik iqtisodiyotni isloh qilish qoidalari va ustuvorliklari, ularni amalga oshirish mexanizmlari asosida islohotlarni tahlil etish, baho berish, takliflar ishlab chiqish, O’zbekistonning iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanish istiqbollarini belgilash ishlari bilan shug’ullanmoqda.
Taqsimot bo’yicha yakkahokim bo’lib olgan Davlat ta'minot qo’mitasi tugatilib, Respublika ulgurji va birja savdosi aksiyadorlik uyushmasi tuzildi. Uyushma tarkibiga respublika aksiyadorlik to-var-xomashyo birjasi, aksiyadorlik birja banki, hududiy aksiya-dorlik tijoratchi vositachi kompaniyalar kiradi. Uyushma tovar ishlab chiqaruvchilar, iste'molchilar va tadbirkorlar uchun to-var resurslari bozorida erkin ishtirok etishga teng imkoniyatlar yaratish, ularga tijorat-vositachilik, savdo va marketing xizmat-lar ko’rsatish ishlari bilan shug’ullanmoqda.
Davlat narx qo’mitasi tugatilib, Moliya vazirligi tarkibida narxlarni nazorat qilish, narxlarni belgilashda yakkahokimlikka yo’l qo’ymaslik, raqobatchilik muhitini shakllantirish ishlariga ko’maklashuvchi maxsus boshqarma tuzildi.
Respublikada moliya va bank tizimi tubdan o’zgardi. Moliya vazirligi respublika budjetini shakllantirish bilan bir qatorda, davlat soliq siyosatini, moliya siyosatini belgilamoqda, valuta ish-larini boshqarmoqda. Bank tizimi isloh etildi. Davlat banki va un-ing bo’linmalari tugatildi. Markaziy bank, Tashqi iqtisodiy faoliy-at milliy banki, Ixtisoslashtirilgan aksiyadorlik-tijorat banklari — „o’zsanoatquriIishbank", „Paxtabank", „o’zjamg’armabank", „allabank", „Tadbirkorbank", „Savdogarbank", xususiy banklar va boshqa banklar tuzildi. Banklarning mustaqilligi va pul muomalasidagi ahvol uchun javobgarligi oshirildi.
Davlat nazorati tizimi tartibga solindi. Davlat soliq qo’mitasi, Bojxona qo’mitasi tuzildi. Davlat nazorati qo’mitasi, uning joy-lardagi organlari tugatildi, Prezident devonida nazorat inspek-siyasi, hokimiyatlarda tegishli nazorat inspeksiyalari tuzildi.
Davlat suverenitetini amalga oshiruvchi tuzilmalar — Tashqi ishlar vazirligi, Mudofaa vazirligi, lchki ishlar vazirligi, Milliy xavfsizlik xizmati, Oliy attestatsiya komissiyasi va boshqa huku-mat organlari tashkil etildi.
O’zbekistonning xorijiy mamlakatlar bilan aloqasini yo’lga qo’yish maqsadida respublika tarixida birinchi marta Tashqi iqti-sodiy aloqalar vazirligi tuzildi, Vazirlik tovarlar va xizmatlar xalqaro bozorini tahlil qilish, tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagi strategiyani ishlab chiqish, eksport-import bo’yicha markazlashgan tartibda mahsulotlar yetkazib berish ishlarini tashkil etmoqda. Vazirliklar, idoralar, korxonalarda tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug’ullanuvchi bo’limlar, tashkilotlar, firmalar tuzildi. Respub-likada tashqi aloqalarni ta'minlaydigan yaxlit tizim tarkib topdi
Konstitutsiyaning 99- moddasida viloyatlar, tumanlar va shaharlarda (tumanga bo’ysunadigan shaharlar, shuningdek, shahar tarkibiga kiruvchi tumanlardan tashqari) hokimlar boshchilik qiladigan xalq deputatlari Kengashlari hokimiyatning vakillik organlari bo’lib, ular davlat va fuqarolarning manfaat-larini ko’zlab o’z vakolatlariga taalluqli masalalarni hal etadilar, deb belgilab qo’yildi.
Konstitutsiyada mahalliy hokimiyatning ikki mustaqil organga — vakillik va ijro hokimiyat organlariga bo’linishi belgilandi. „MahaIliy davlat hokimiyati to’g’risida" gi Qonunning 1-mod-dasida „Viloyatlar, tumanlar va shaharlarda (tumanga bo’ysunadigan shaharlardan, shuningdek shaharlar tarkibiga kiruvchi tumanlardan tashqari) xalq deputatlari Kengashlari davlat hokimiyatining vakillik organlaridir", deb aniq belgilab qo’yildi. Shahar tarkibiga kiruvchi tumanlarda va tumanga bo’ysunuvchi shaharlarda vakillik organlari tuzilmaydi.
„Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to’g’risida" gi Qonunda vakillik organlariga 21 yoshga to’lgan fuqarolar saylanadi
Xalq deputatlari viloyat va Toshkent shahar Kengashlariga 60 tadan ko’p bo’lmagan, tuman va shahar Ken-gashlariga esa 30 tadan ko’p bo’lmagan deputatlar 5 yil muddatga saylanadi. Mustaqillik yillarida ikki marta — 1994- yil dekabrda va 1999- yil dekabr oyida xalq deputatlari viloyat, tuman, va shahar Kengashlariga ko’ppartiyaviylik, muqobillik asosida saylovlar bo’lib o’tdi, 1999- yilgi saylovda xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga 6145 nafar deputat saylandi
1992- yil 4- yanvarda „O’zbekiston Respublikasining mahalliy hokimiyat idoralarini qayta tashkil etish to’g’risida" Qonun qabul qilindi. Mazkur qonunga muvofiq respublikaning hamma hududida mahalliy ijro hokimiyati organi sifatida hokim lavozimi ta'sis etildi. Hokimlar faqatgina ijro hokimiyati organlarigagina emas shuningdek, mahalliy vakillik organlariga ham rahbarlik qiladigan organ sifatida mustahkamlandi. Hokimning vakolat muddati 5 yil bo’lib, u tegishli hududda vakillik organiga ham, ijro hokimiyatiga ham boshchilik qiladigan mansabdor shaxs hisoblanadi.
1992- yilda Toshkent shahrida va 12 ta viloyatda, 159 ta qishloq tumani va 18 ta shahar tumanida hamda 120 ta shaharda hokimlar tayinlandi va tasdiqlandi, ularning apparati — hoki-miyatlar tuzildi.
Mahalliy hokimiyat organlari vakolatiga kiradigan masalalar va vazifalar Konstitutsiyaning 100- va 101- moddalarida aniq belgilab qo’yilgan. Ular quyidagilardan iborat:

• 
  qonuniylikni, huquqiy tartibotni va fuqarolarning xavfsiz-ligini ta'minlash;
  
• 
  hududlarni iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlantirish;
  
• 
  mahalliy budjetni shakllantirish va uni ijro etish, mahalliy soliqlar, yig’imlarni belgilash, budjetdan tashqari jam-g’armalarni hosil qilish;
  
• 
  mahalliy kommunal xo’jalikka rahbarlik qilish;
  
• 
  atrof-muhitni muhofaza qilish;
  
• 
  fuqarolik holati aktlarini qayd etishni ta'minlash;
  
• 
  normativ hujjatlarni qabul qilish hamda O’zbekiston Res-publikasi Konstitutsiyasiga va O’zbekiston Respublikasi qonun-lariga zid kelmaydigan boshqa vakolatlarni amalga oshirish;
  
• 
  O’zbekiston Pespublikasi qonunlari, Prezident farmonlari, davlat hokimiyati yuqori organlarining qarorlarini amalga oshirish;
  
• 
  xalq deputatlari quyi Kengashlari faoliyatiga rahbarlik qi-lish, respublika va mahalliy ahamiyatga molik masalalarni muhokama qilishda qatnashish.
  

Mustaqillik yillarida mahalliy hokimiyatni shakllantirish bo’yicha amalga oshirilgan islohotlar natijasida ijro hokimiyati bilan vakillik hokimiyati bir-biridan rasman ajratildi. Hokimlar xalq deputatlari Kengashlariga bo’ysunmaydi, ammo Kengash oldida hisob berib turadi. Shu bilan birga hokimlarni joylarda ham vakillik, ham ijro hokimiyati organlariga boshchilik qilish holati-ni vakillik organlari hokimlarga bo’ysunadi, deb tushunmaslik kerak. Vakillik organlari hokimlarga bo’ysunmaydi, vakillik or-ganlari ishini tashkil qilishga hokimlar boshchilik qiladilar.
O’zbekiston Respublikasida sud hokimiyati qonun chiqaruv-chi va ijro etuvchi hokimiyatlardan, siyosiy partiyalardan, boshqa jamoat birlashmalaridan mustaqil holda ish yuritadi. (O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 106- moddasi).
O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va 1993- yil 2-sentabrda qabul qilingan „Sudlar to’g’risida" gi qonun asosida sud islohotlari o’tkazildi. O’zbekiston tarixida birinchi marta O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi, Qoraqalpo-g’iston Respublikasi Konstitutsiyaviy nazorat qo’mitasi tuzildi. Konstitutsiyaviy sud siyosat va huquq sohasidagi mutaxassis-lardan tuziladi.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy Sudi:

• 
  qonunlarning, Prezident farmonlarining, hukumat va dav-lat hokimiyati mahalliy organlari qarorlarining, O’zbekiston Respublikasi davlatlararo shartnomalarining va boshqa majburi-yatlarning O’zbekiston Pespublikasi Konstitutsiyasiga mosligini aniqlaydi;
  
• 
  Qoraqalpog’iston Respublikasi Konstitutsiyasining o’zbe-kiston Respublikasi Konstitutsiyasiga, Qoraqalpog’iston Res-publikasi qonunlarining O’zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiqligi to’g’risida xulosa beradi;
  
• 
  O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlan normalariga sharx beradi;
  
• 
  O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari bilan berilgan vakolat doirasida boshqa ishlarni ham ko’rib chiqadi.
  

O’zbekiston Respublikasi va Qoraqalpog’iston Respublikasi sud tizimining boshqa tarmoqlari tashkil etildi (12- chizma).
O’zbekiston Respublikasi sud hokimiyati 2000- yil 14- deka-brda qabul qilingan yangi tahrirdagi „Sudlar to’g’risida" va 2001-yil 29- avgustda qabul qilingan „Jinoiy jazolarni liberallashtirilishi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasining jinoyat, jinoyat-protsessual kodekslari hamda ma'muriy javobgarlik to’g’risidagi kodeksiga o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritish haqida" gi qonunlar asosida yanada takomillashib bormoqda. Sud ishlarida qonuniylikka amal qilishga, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchining sud himoyasi huquqi bilan ta'minlanishiga, fu-qarolar huquq va erkinliklarining himoyalanishiga e'tibor tobora yaxshilanib bormoqda. Sud hokimiyati qonunning ustunligini, barcha fuqarolarning qonun oldida tengligini ta'minlash yo’lida faoliyat ko’rsatmoqda.
Muxtasar aytganda, O’zbekiston Respublikasida prezident-lik-respublika boshqaruv tizimi qaror topdi. Qonun chiqaruv-chi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlari bir-biriga daxlsiz holda faoliyat yuritmoqda.