I-мавзу. Бухгалтерия ҳисоби, унинг моҳияти ва аҳамияти

Доимий ҳисобварақлар - бу бухгалтерия баланси элементлари акс эттириладиган ҳисобварақлардир. Улар таркибига активларни, мажбуриятларни ва капитални ҳисобга олувчи ҳисобварақлар киради. Ушбу ҳисобварақларда ҳар бир ҳисобот даврининг охирида қолдиқ (сальдо) аниқланади. Қуйида баланс ҳисобварақларининг чизмаси келтирилган:

Дебет	Кредит		Дебет	Кредит		Дебет	Кредит
Ҳисобот йилининг бошига активларнин г қолдиғи (сальдо) Активлар нинг кўпайиши Ҳисобот йилининг охирига активларнин г қолдиғи (сальдо)	Активлар нинг камайиши		Мажбурият -ларнинг камайиши	Ҳисобот йилининг бошига мажбуриятл ар қолдиғи (сальдо) Мажбурият - ларнинг кўпайиши Ҳисобот йилининг охирига мажбуриятл ар қолдиғи (сальдо)		Капиталнин г камайиши	Ҳисобот йилининг бошига капиталнинг қолдиғи (сальдо) Капиталнин г кўпайиши Ҳисобот йилининг охирига капиталнинг қолдиғи (сальдо)

ДОИМИЙ ҲИСОБВАРАҚЛАР АКТИВЛАР = МАЖБУРИЯТЛАР + КАПИТАЛ

Вақтинчалик (транзит) ҳисобварақлар - бу молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботнинг элементлари акс эттириладиган ҳисобварақлардир. Булар таркибига даромадлар, харажатлар, фойда ва зарарларни ҳисобга олиш ҳисобварақлари киради. Ушбу ҳисобварақлар ҳар бир ҳисобот даврининг охирида ёпилади ва шунинг учун улар ҳеч қачон қолдиққа (сальдо) эга бўлмайди.

ВАҚТИНЧАЛИК ҲИСОБВАРАҚЛАР

ДАРОМАДЛАР		ХАРАЖАТЛАР
Дебет	Кредит		Дебет	Кредит
Даромадлар нинг камайиши	Даромадларнинг кўпайиши		Харажатларнинг кўпайиши	Харажатлар нинг камайиши

Актив ҳисобварақлар дебетида ҳисобот даврининг боши ва охиридаги қолдиқлар, шунингдек мол-мулкнинг кўпайиши билан боғлиқ барча ўзгаришлар, кредитида – мол-мулкнинг таркибида камайиш билан боғлиқ барча ўзгаришлар акс этади. Сальдо ҳисобга олинмаган ҳолда кўпайиш ва камайишларнинг умумий суммаси айланмалар деб аталади.
Контрактив ҳисобварақлар - бу пассив ҳисобварақлар, лекин активнинг соф қийматини ҳисоблаш учун улар бўйича сальдо муайян актив ҳисобварағининг сальдо суммасидан айирилади. Масалан, 0200-«Асосий воситаларнинг эскиришини ҳисобга олувчи ҳисобварақлар» гуруҳининг ҳисобварақлари ўз моҳиятига кўра пассив ҳисобварақлардир, лекин улар баланснинг активида 0100-«Асосий воситаларни ҳисобга олувчи ҳисобварақлар» гуруҳи ҳисобварақларидан кейин жойлаштирилади, чунки асосий воситалар қолдиқ қийматини ҳисоблаш учун уларни қийматини камайтиради. Бундай ҳисобварақларга 4010-«Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган ҳисобварақлар» ҳисобварағига нисбатан контрактив бўлган ва харидорлар дебиторлик қарзи суммасини камайтириб, унинг соф суммасини кўрсатадиган 4910-«Даргумон қарзлар бўйича резерв» ҳисобварағи киради.