I-mavzu: Korxonalarning tashkiliy huquqiy asoslari Reja

I-Mavzu: Korxonalarning tashkiliy huquqiy asoslari
Reja:
1.1. Korxonalar mohiyati va faoliyatining asosi
1.2. Korxonanaing tashkiliy-huquqiy shakllari
1.3. Korxona faoliyatining ichki va tashqi muhiti

1. 
   Korxonalar mohiyati va faoliyatining asosi
   

Bozor munosabatlari sharoitida korxona butun iqtisodiyotning asosiy bо‘g‘inidir, chunki korxonada aynan shu darajada jamiyat uchun zarur bо‘lgan mahsulotlar ishlab chiqariladi, zarur xizmatlar kо‘rsatiladi.

О‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi milliy iqtisodiyotimizda miqdor va sifat о‘zgarishlariga sabab bо‘ldi. Bugungi kunda mamlakatimiz iqtisodiyoti jamiyatni demokratiyalashtirish, iqtisodiyot salohiyatlarini mustahkamlash va mamlakatni rivojlangan davlatlar qatoriga kiritishga yо‘naltirilgan, bozor munosabatlariga о‘tishning mamlakatimiz uchun maxsus ishlab chiqilgan modeli asosida rivojlanib bormoqda. Bu model О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan ilgari surilgan iqtisodiyotni islohot qilishning beshta muhim tamoyiliga asoslangan hamda xо‘jalik faoliyati yurituvchi subyektlarning erkinligi, xususiy mulkchilik va tadbirkorlikni himoya qiluvchi zaruriy qonun hujjatlari bilan belgilab berilgan.
Iqtisodiyotning rivojlanishi uchun talab qilinuvchi ushbu vazifalarning amalga oshirilishida korxonalarga katta rol ajratilib, ular iqtisodiyotning asosiy ishlab chiqarish bо‘g‘ini bо‘lish bilan birga mahsulot ishlab chiqarish, aholiga xizmat kо‘rsatish tufayli iste’molchilarning talablarini ham qondiradilar.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ma’muriy buyruqbozlik xо‘jaligidan farqli о‘laroq iqtisodiy faoliyat markazi barcha iqtisodiyotning asosiy bо‘g‘ini bо‘lmish – korxonalar tomoniga siljib о‘tadi.
Mahsulotlar yaratish va xizmatlar kо‘rsatish muayyan texnologik jarayonlar, mehnat qurollari materiallari, odamlarning bilimi va kо‘nikmalari ijtimoiy mehnat taqsimoti va kooperatsiyalashga asoslangan hoda mustaqil amalga oshiriladigan tizimga aytiladi.
Korxona ish о‘rinlarini beradi ish haqi tо‘laydi soliqlar tо‘lash yо‘li bilan davlat va ijtimoiy dasturlarni amalga oshirishda qatnashadi.
Aynan korxonada mahsulot ishlab chiqarish jarayonlari va ishchini ishlab chiqarish vositalari bilan о‘zaro aloqasi amalga oshiriladi.
Korxona о‘z faoliyatini о‘zi boshqaradi, ishlab chiqarilgan mahsulotni olingan sof foydani soliq va boshqa tо‘lovlarni tо‘lagandan sо‘ng qolgan qismini tasarruf etadi.
Korxonalarda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmi va assortimenti, xilma-xilligi, xom ashyo yetkazib beruvchilar va haridorlar baholarni shakllantirish, resurslardan tejamli foydalanish, kadrlarni qо‘llash, yuqori unumli texnika va texnologiyadan foydalanish masalalari hal etiladi.
Korxona - bu amaldagi qonunchilikka muvofiq ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish va foyda olish uchun mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki xizmatlarni kо‘rsatish uchun tashkil etilgan (tashkil etilgan) mustaqil xо‘jalik yurituvchi subekt.
Davlat rо‘yxatidan о‘tkazilgandan keyin korxona yuridik shaxs sifatida tan olinadi va iqtisodiy oborotda qatnashishi mumkin.
Korxonalar quyidagi xususiyatlarga ega:
1) Korxona о‘z mulkida, korxona faoliyatining moddiy-texnik imkoniyatlarini ta’minlaydigan alohida mol-mulkni boshqarish, xо‘jalik boshqaruvi yoki tezkor boshqarishga ega bо‘lishi kerak;
2) U о‘z mol-mulki bilan kreditorlar bilan munosabatlarda, shu jumladan byudjet oldidagi majburiyatlari uchun javob beradi;
3) Korxona о‘z nomidan iqtisodiy muomalada ishlaydi va yuridik va jismoniy shaxslar bilan barcha turdagi fuqarolik shartnomalarini tuzish huquqiga ega;
4) Sudda da’vogar va javobgar bо‘lish huquqiga ega;
5) Mustaqil buxgalteriya balansiga, tо‘liq buxgalteriya tizimiga ega bо‘lishi, davlat organlari tomonidan belgilangan hisobotlarni о‘z vaqtida taqdim etishi;
6) Joriy va boshqa bank hisobvaraqlariga ega;
7) О‘zining tashkiliy-huquqiy shakli kо‘rsatilgan о‘z nomiga ega bо‘lishi kerak.
Korxona ishlab chiqarish va texnik birlikka, tashkiliy, ma’muriy, moliyaviy va iqtisodiy mustaqillikka ega.
Ishlab chiqarish va texnik birlashish - bu ishlab chiqarish jarayonining individual bosqichlarining о‘zaro bog‘liqligini anglatadi, natijada xom ashyo tayyor mahsulotga aylanadi. U texnik hujjatlarning yagona tizimini, umumiy texnik siyosatni, mashinalarning yagona tizimini, umumiy yordamchi va xizmat kо‘rsatish bо‘linmalarining mavjudligini oldindan belgilaydi.
Tashkiliy va ma’muriy mustaqillik korxonaning yagona jamoaga, yagona boshqaruvga va yuridik shaxs huquqiga ega ekanligini anglatadi.
Moliyaviy va iqtisodiy mustaqillik shundaki, kompaniya о‘z faoliyatini о‘zini о‘zi ta’minlash asosida tashkil etadi va buxgalteriya hisobi va hisobotining yagona tо‘liq shakliga ega.
Korxonalarni kо‘plab mezonlarga kо‘ra tasniflash mumkin, eng muhimi korxonalarni tasniflashda quyidagi omillar mavjud:
- faoliyatning maqsadi va mohiyati,
- ishlatilgan manbalar,
- sohaga qarashli;
- Manzil;
- korxona hajmi;
- mulkchilik shakli;
- tashkiliy-huquqiy shakli kabilar
1. Faoliyatning maqsadi va xususiyatiga kо‘ra korxonalarning ikki turini ajratish mumkin:tadbirkorlik (tijorat)vatadbirkor bо‘lmagan (notijorat), ularning mavjudligi davlatning byudjet tomonidan moliyalashtirilishi bilan ta’minlanadi.
2. Amaldagi resurslarning xususiyatlariga kо‘ra korxonalar quyidagilarga bо‘linadi.
- asosan mehnat resurslaridan foydalanish (mehnat talab qiladigan);
- ishlab chiqarish vositalaridan intensiv foydalanish (kapital talab qiladigan);
- materiallardan intensiv foydalanish (material talab qiladigan) korxonalar mavjud.
Mehnat talab qiladigan korxonalar ishlab chiqarishning umumiy tannarxida ishchi kuchi xarajatlarining yuqori ulushi bilan ajralib turadi. Ushbu korxonalar yuqori darajada mehnat taqsimotiga ega. Mehnat taqsimoti ijobiy va salbiy oqibatlarga olib keladi (1.1.rasmga qarang).
Ixtisoslashish va mehnat taqsimotining salbiy oqibatlari mehnatni jonli mehnat bilan ta’minlash, mehnat taqsimotini cheklash, mehnat mazmunini boyitish, guruhlarda ishlash tushunchalarining paydo bо‘lishiga olib keldi.
Kapital kо‘p talab qiladigan korxonalarda, ayniqsa, ishlab chiqarish vositalari juda kо‘p bо‘ladi. Ishlab chiqarish xarajatlarining muhim qismi amortizatsiya tо‘lovlari hisoblanadi.