I. O’quv materiallar 1- mavzu transport vositalari detallarining ish qobilyatini qayta tiklash texnologiyalari fanining maqsadi va vazifalari reja

Detallarni plastik deformatsiyalash (bosim ostida) usuli bilan tiklash. 
Detallarning ishlash imkoniyatini bosim ostida ishlash yo’li bilan tiklash materiallarning 
plastiklik xossasidan foydalishga asoslangan. Metalning ma`lum sharoitda tashki kuch 

---

22 
ta`sirida yemirilmay qoldiq (plastik) deformatsiyalanish xossasi ularning plastikligi deb 
ataladi. 
Bosim ostida ishlangan detalning shakli va o’lchamlarigina o’zgarib qolmay, balki 
uning strukturasi va mexanikaviy xossalari ham o’zgaradi. 
Metalning elastik deformatsiyalanishida uning kristal panjarasidagi atomlar bir-biriga 
nisbatan elastik tarzda siljiydi, quch berilganda bu atomlar asli vaziyatiga qaytib, kristal 
panjara tiklanadi. Quch oshirilsa elastik o’zgarish plastik o’zgarishga aylanadi va quch 
olingandan keyin kristall panjara o’zining dastlabki xolatiga qaytmaydi, ya`ni metall plastik 
deformatsiyalanadi. 
Plastik deformatsiyalanishda kristalning bir qismi boshqa qismiga nisbatan siljiydi. 
Siljish natijasida kristall panjarada atomlarning joylashish o’rni o’zgaradi, buning oqibatida 
kristall panjaraning shakli buziladiyu, lekin kristallning yaxlitligi buzilmaydi. 
Detallarning 
ishlash 
imkoniyatini 
tiklashda 
ular 
turli 
usullarda 
plastik 
deformatsiyalanishi mumkin. Bu usullar jumlasiga qo’yidagilar kiradi: 
1.Cho’ktirish; 2.To’g’rilash; 3.Kengaytirish; 4.Toraytirish; 5.Botirish; 6.Cho’zish; 
7.Nakatkalash: 
1. Detalning ishlash imkoniyatini cho’ktirish usuli bilan tiklash 
Detalning uzunligini kamaytirish hisobiga sirtqi diametrini kattalashtirish jarayoni 
cho’ktirish deyiladi. (1rasm)
Shunga ko’ra vtulkaning ishlash imkoniyatining bu usulda tiklash mumkin yoki 
mumkin emasligi vtulka balandligining yo’l qo’yiladigan qiskartirishiga bog’liq. Quch juda 
ko’p tushadigan vtulkaning ishlash imkoniyatining faqat bir marta tiklash mumkin; bunda 
shuni esda tutish keraki, vtulkaning balandligini ko’pi bilan 58 % qiskartirish lozim bo’lgan 
xollardagina uning ishlash imkoniyatini tiklasa bo’ladi. Quch kamroq tushadigan 
vtulkalarning ishlash imkoniyatining tiklashda balandligini 15% gacha qisqartirish mumkin. 
Ichi havol bo’lmagan detallarning, masalan dvigatel klapanlari, po’lat turtkichlar, yarim 
o’qlarning ishlash imkoniyatini ham cho’ktirish yo’li bilan tiklash mumkin. 
2. Detalning ishlash imkoniyatini botirish usuli bilan tiklash. 
Detallarning metalini cheklangan oraliqqa surish hisobiga uning o’lchamini kattalashtirish 
jarayoni botirish deyiladi.
Bu usuldan foydalanib, dvigatel klapanlarining anchagina yeyilgan kallaklarini, tishlarini, 
qalinligi yeyilgan tishli g’ildiraklarni tiklash mumkin. 
Klapanlar kallaklarining ishlash imkoniyatini botirish usuli bilan tiklashda metal 
qizdiradi. Bunda klapan metalini fazaviy o’zgarishlar temperaturasidan past temperaturada 
botirish mumkin bo’lsa, u xolda detalga qayta termiq ishlov bermasa ham bo’ladi. Detal 
pechda 510 minutdan ortiq turmasligi kerak. 
Klapan sterjenining termiq ishlovini saqlab qolish uchun induktsion ko’rlmada yoki 
maxsus konstruktsiyadagi pechda klapan kallagining o’zigina qizdirib olinadi.