I. R. Asqarov, N. Х. Тo‘хтaboyev, K. G‘. G‘opirov umumiy o‘rta maktablar 10-sinf Kimyo darsligidan foydalanish uchun meтodik qo‘llanma

58-DARS. Nuklein kislotalar tarkibi. Тuzilishi. Nukleotidlar. RNK, DNK, NK larning biologik ahamiyati.


Darsning maqsadi: O‘quvchilarga tirik organizmlar hayotida eng muhim ahamiyatga ega bo‘lgan, irsiy belgilarni o‘zida saqlovchi va nasldan-naslga o‘tishini ta’minlovchi, murakkab tuzilishli moddalar ribonuklein kislota (RNK) hamda dezoksiribonuklein kislota (DNK) haqida ilmiy tushunchalar berish.
O‘quvchilar DNK va RNK lar haqida umumiy biologiya kursida tanishganlar. 9-sinf kimyo kursida ham nuklein kislotalar haqida umumiy tushunchalarni olganlar. Bundan oldingi mavzularda esa uglevodlar, azotli geterotsiklik birikmalar purin va pirimidin hosilalari haqida ma’lumotlarni o‘rgangan. O‘qituvchi o‘quvchilardagi mavjud bilimlar asosida darsni rejalashtirishi kerak.


Dars rejasi:

1. 
   Nuklein kislotalarning tirik organizmlar hayotidagi ahamiyati.
   
2. 
   Nuklein kislotalarning tarkibi va tuzilishi.
   

a) azotli geterotsiklik asosi
b) uglevodli asosli
c) fosfat kislota qoldig‘i
d) nukleotidlar

3. 
   RNK tuzilishi va biokimyoviy jarayonlardagi ahamiyati. DNK dan farqi.
   

DNK juda katta molekulyar massaga (4-16 million) ega bo‘lib, 10 minglab nukleotidlardan tashkil topgan.

Nukleotidlarning tuzilishini quyidagicha ifodalash mumkin:

Azotli geterotsiklik asos: adenin, guanin, sitozin, timin

Uglevod: riboza, dezoksiriboza

Fosfat kislota qoldig‘i

Nukleotidlar azotli asos adenin, guanin, sitozin va timinli bo‘lishi mumkin. Nukleotidlar bir-biri bilan polimerlanib DNK ning yakka spiralini hosil qiladi.

DNK molekulasi qo‘sh spiraldan iborat bo‘lib, yakka spiralning azotli asoslarini vodorod bog‘ yordamida bog‘lanishidan hosil bo‘ladi. Bunda adenin timin bilan, guanin sitozin bilan vodorod bog‘ hosil qiladi.
RNK molekulasi yakka spiraldan iborat bo‘lib, bunda ham nukleotidlarni hosil bo‘lishida timin o‘rniga azotli geterotsiklik birikma uratsil ishtirok etadi. Shuningdek uglevod dezoksiriboza o‘rnida riboza ishtirok etadi.
10-sinf umumiy biologiya kursida DNK va RNK larni organizmdagi ahamiyati va funksiyasi haqida ma’lumotlar berilgan.


Uyga vazifa:

1. 
   Хayvon jigaridan ajratib olingan DNK tarkibida 13 mg fosfor topilgan. Agar DNK molekulasidagi mononukleotidlarning polimerlanish darajasi 60000 ga teng bo‘lsa, tekshirilayotgan manbada necha mol DNK mavjudligini hisoblab toping.
   
2. 
   Sitoplazmatik irsiyatni ta’minlovchi DNK ning molekulyar og‘irligi ultratsentrafuga yordamida aniqlanganda 1210⁹ ekanligi topilgan. Agar mononukleotid tarkibida 10% fosfor bo‘lsa, DNK dagi mononukleotidlarni polimerlanish darajasini aniqlang.