I. R. Asqarov, N. Х. Тo‘хтaboyev, K. G‘. G‘opirov umumiy o‘rta maktablar 10-sinf Kimyo darsligidan foydalanish uchun meтodik qo‘llanma

VI. ELEMENTORGANIK BIRIKMALAR (59-dars).
59-DARS. Elementorganik birikmalar


Darsning maqsadi: O‘quvchilarga uglerod atomi bilan bevosita metall (element) atomining birikishidan hosil bo‘lgan birikmalar haqida tushunchalar berish.


Dars rejasi:

1. 
   Elementorganik birikmalar
   
2. 
   Metallorganik birikmalar (magniyorganik birikmalar)
   
3. 
   Kremniyorganik birikmalar
   

O‘quvchilar organik moddalar tarkibiga C, H, O, N, S va galogenlar kirishi haqidagi ma’lumotga ega. Ammo, organik modda molekulasidagi uglerod atomi bilan Na, K, Sn, Zn, Al, Fe, Mg, P, Si, As kabi elementlar bevosita birikishidan hosil bo‘lgan elementorganik birikmalar haqida ushbu mavzuda ma’lumot olishadi.

Metall atomini organik birikmalar tarkibidagi uglerod atomi bilan birikishiga qarab ajratib olish kerak.
CH₃-CH₂ONa , (CH₃-COO)₂Mg kabi birikmalarda metall atomi uglerod atomiga kislorod orqali birikkan. CH₃-MgI, (C₂H₅)₄Pb, Si(CH₃)₂ kabi birikmalarda esa metall atomi uglerod atomi bilan bevosita birikkan.
-Organik birikmalar tarkibidagi uglerod atomini bevosita metall (element) atomi bilan birikishidan hosil bo‘lgan moddalar metall- (element)organik birikmalar deyiladi.
k
abilar elementorganik birikmalardir.
Element organik birikmalarni organik sintez sohasida muhim ahamiyatga ega ekanligi haqida to‘xtalib, ayniqsa magniyorganik birikmalar yordamida sintez reaksiyalari ko‘rsatildi. Metallorganik birikmalar ichida eng ko‘p ishlatiladigani magniyorganik birikmalardir.
Magniyorganik birikmalar yordamida ko‘plab organik birikmalarni olish mumkin.

Masalan:

1. 
   C₂H₅Br  Mg  C₂H₅MgBr
   

C₂H₅MgBr  H₂O  C₂H₆  MgOHBr

2. 
   CH₃MgBr  H-CHO  CH₃CH₂-O-MgBr
   

CH₃CH₂-O-MgBr  H₂O  CH₃CH₂-OH  MgOHBr

Murakkab efirlar (chumoli kislota efiridan tashqari) va ketonlar magniyorganik birikmalar yordamida uchlamchi spirtlar hosil qiladi.

Metallorganik birikmalarning nomlanishi:

CH₃Na-metil natriy
(C₂H₅)₂Hg-dietilsimob
C₂H₅MgBr- etil magniy bromid

Kremniyorganik birikmalarning nomlanishi:

Si(CH₃)₄-tetrametilsilan
CH₃SiCl₃-metil uchxlorsilan
Kremniyorganik birikmalarni Grin’yar reaktivi yordamida olish mumkin.
SiCl₄RMgCl  RSiCl₃MgCl₂
RSiCl₃RMgCl  RSiCl₂MgCl₂


Uyga vazifa:
Quyidagi o‘zgarishlarni amalga oshirish uchun imkon beradigan reaksiyalarni tenglamalarini yozing.
a) atsetilen  sirka aldegid  propanol-2?
b) CH₄  CH₃OH  HCOH  propanol-1?
v) propin  dimetilketon  2-metilbutanol-2?