I. R. Asqarov, N. Х. Тo‘хтaboyev, K. G‘. G‘opirov umumiy o‘rta maktablar 10-sinf Kimyo darsligidan foydalanish uchun meтodik qo‘llanma

Darsning maqsadi: O’quvchilarga etilen qatori uglevodorodlarning kimyoviy xossalari, birikish reaksiyasi mexanizmi, Markovnikov qoidasi haqida ilmiy tushunchalar berish.
Dars quyidagi reja asosida tashkil etiladi:

1. 
   Kimyoviy xossalari.
   
2. 
   Birikish reaksiyasining mexanizmi
   
3. 
   Markovnikov qoidasi
   
4. 
   Ishlatilishi
   

Etilen qatori uglevodorodlarining kimyoviy xossalarini tushuntirishda alkanlarning kimyoviy xossalari bilan solishtirib borish maqsadga muvofiqdir.

Quyidagi kimyoviy xossalarni batafsil tushuntirish kerak:

CH₂CH₂  H₂ 

CH₂CH₂  Br₂ 
CH₂CH₂  HOH 
CH₂CH₂  HCl 
CH₂CH-CH₃  HCl 

Oxirgi yozilgan reaksiyani tushuntirishda qutbli kovalent bog‘lanishli birikmalarni propen kabi nosimmetrik uglevodorodlarga birikishini Markovnikov qoidasi bilan sodir bo‘lishini tushuntirish kerak.

CH₂CH₂  O₂ 

C
H₂CH₂  H₂O  KMnO₄ 

nCH₂CH₂  polimerlanish

Ishlatilishini darslikdagi 43-bet 10-rasmdan foydalanib tushuntirish maqsadga muvofiq.

Uyga vazifa. Darslikdan 44-bet. 9-14 savollar, 2,3,4-masalalar.

4. ALKADIYENLAR (14,15,16-darslar)

Alkadiyenlar uchun uch soat vaqt ajratilgan bo‘lib, ikkita darsda alkadiyenlarning tuzilishi, xossalari va kauchuklar haqida tushunchalar beriladi.

14-DARS. Diyen uglevodorodlar. Gomologik qatori. Izomeriyasi. Nomlanishi. Olinishi va fizik hamda kimyoviy xossalari.

Alkadiyenlar mavzusini o‘rganishda -bog‘larni hosil bo‘lish mexanizmi, sp²-gibridlanish kabi bir qator tushunchalarni o‘quvchilar biladi. -bog‘ bilan sodir bo‘ladigan kimyoviy reaksiyalarni ham o‘quvchilar o‘zlashtirib olgan. Demak, alkadiyenlar xossalarini o‘rganishlari uchun nazariy asos yetarli.

Ushbu darslarda divinil va izopren haqida ko‘proq to‘xtaladi va kauchuklar haqida dastlabki ilmiy tushunchalar beriladi.
Diyen uglevodorodlarining gomologik qatorini bayon etishda molekula tarkibidagi 2 ta qo‘shbog‘ni joylanishi hisobiga izomerlarni hosil bo‘lishi tushuntiriladi.

CH₂CCH₂ propadiyen

CH₂CCH-CH₃ butadiyen-1,2
CH₂CH-CHCH₂ butadiyen-1,3
CH₂CH-CH₂-CHCH₂ pentadiyen-1,4
CH₂CH-CHCH-CH₃ pentadiyen-1,3

Umumiy formulasi C_nH_2n-2

Diyen uglevodorodlarining vakillari butadiyen-1,3 (divinil) va izoprenni kimyoviy xossalari, olinishi haqida to‘xtalinadi.

Olinishi. Butadiyen-1,3 ni sanoatda etil spirtdan olish usulini S.V.Lebedev taklif etgan.

Butanni 560-610S temperaturada katalizatorlar Al₂O₃ va Cr₂O₃ ustidan o‘tkazilsa ham divinil olinadi.

Izoprenni olish uchun sanoatda izopentanni (2-metilbutan) degidrogenlanadi (izopentan pentanni izomerlab olinadi):

CH₃CH₂CH₂CH₂CH₃CH₃CH(CH₃)CH₂CH₃

CH₃CH(CH₃)CH₂CH₃CH₂C(CH₃)CHCH₂  2H₂

Kimyoviy xossalari. Diyen uglevodorodlarning kimyoviy xossalari etilen qatori uglevodorodlarining xossalariga o‘xshaydi.