I s a k o V a m u a z z a m t u L k I n o V n a s a L o m a t L i k I j t I m o I y p s I x o L o g I y a s I

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

TOBELIKNING PSIXOSOTSIAL JIHATLARI 
Reja: 
1. Rahbar va bo’ysunuvchi o’rtasidagi munosabat 
2. Yetakchilik masofasi 
3. Temperament uchun moslik nazariyasi 
4. Psixosotsial omillar 
Etakchilikning uchinchi o’lchovi rahbar va bo’ysunuvchi o’rtasidagi 
munosabatni (Graen & Uhl-Bien, 1995 ) yoki o’zaro bog’liqlikni o’z ichiga oladi: 
"Faqat rahbarlar va izdoshlar o’zaro bog’langandagina yetakchilik paydo 
bo’ladi" ( Yammarino va Dansereo, 2008) , 137-bet ). Xuddi nikoh yaxshi 
sheriklar bilan yoki yomon sheriklar bilan baxtsiz hodisa bilan yaxshi natija berishi 
mumkin bo’lganidek, tashkilot a’zolari orasida ham shunga o’xshash narsalarni 
topish mumkin. Lider-a’zo almashinuvi bo’yicha olib borilgan tadqiqotlar shuni 
ko’rsatdiki , fokusga bog’liq o’zgaruvchi sifatida konstruktiv yoki samarali 
rahbarlik bilan (qarang: Nahrgang, Morgeson, & Ilies, 2009). Shunga qaramay, 
Hershcovis and Barling (2007) ma’lumotlariga ko’ra, bunday munosabatlarning 
markazida ish joyidagi tajovuzkorlik tadqiqotlari umuman yo’q . Reyner va Kuper 
(2003) va Aasland, Skogstad, Notelaers, Nilsen va Yeynarsen (2010) ko’rsatdiki, 
yetakchilarning aksariyati yaxshi va yomon rahbarlarning xulq-atvorini namoyish 
yetuvchi sifatida baholanadi, shuning uchun guruh ichidagi dyadik munosabatlar 
o’zgarishi mumkin. Buning uchun biz hozirda potentsial yetakchiga bo’ysunuvchi 
dyad aloqasiga ye’tibor qaratmoqdamiz. 
Tadqiqotning ikkinchi maqsadi uchun tahlil singari, uchinchi maqsad uchun 
tahlil guruh ichidagi farqlarga tegishli bo’ladi. 
Nazariy jihatdan, biz shaxslarning noto’g’ri ishlashining oddiy sababi tufayli 
rahbarlarda yuqori xislat va bo’ysunuvchilarda past xislatli g’azab bilan 
uyg’unlashishda mayda zulm bilan yomon munosabatlarni topishimiz mumkinligi 
haqida bahs yuritamiz. G’azab xislati - bu biz tabiatan tabiatan bo’lgan 
temperamentning bir qismidir. Rivojlanish psixologiya boshlab, biz ularning 
munosabatlarni rivojlantirish o’rniga bola fe’li belgilaydi serg’ayrat yaxshilik-

---

jig’ar ota-ona va bola o’rtasidagi haqida nazariyasini qabul qiladi. ( Lerner va 
Lerner, 1983 , Lerner va Lerner, 1987 ). SHaxsiyatdagi o’xshashlik, xuddi shu 
tarzda, munosabatlardagi turli xil fazilatlarni va ish hayotidagi turli xil xatti-
harakatlarni tushuntirishi mumkin ( Kristof-Braun va boshq., 2005)).
Demak, xususiyat g’azabidagi o’xshashlik nazariy jihatdan yaxshi rahbar va 
a’zo almashinuvi yehtimolini oshirishi mumkin ( Gerstner & Day, 1997 ). 
O’xshashlikning teskari tomoni - yetakchilik masofasi - Napier va Ferris 
(1993) rahbarlar va a’zolarning almashinuvi sifatini pasaytiradi degan fikrni ilgari 
surdilar - yaqinda topilgan yetakchilarning chuqur darajadagi nomuvofiqlik 
tushunchalarining noto’g’ri nazoratga to’g’ridan-to’g’ri ta’sirida yangi 
qo’llabquvvatlanadigan tushunchalar ( Tepper) va boshq., 2011 ). Antonakis va 
Atwater (2002) ma’lumotlariga ko’ra, yetakchilik masofasining uch o’lchovi 
mavjud: jismoniy, ijtimoiy va o’zaro ta’sir chastotasi. Ushbu tadqiqot namunasini 
tashkil etuvchi kapitanlar va yekipaj a’zolari kichik kemalarda ishlashadi, ham 
jismonan yaqin, ham ta’sir o’tkazish chastotasi yuqori. SHaxsiyat shaklidagi 
ijtimoiy masofani (bu yerda g’azablanish xususiyati) ularning yetakchisi va a’zo 
almashinuvining sifatini pasaytirishi mumkin bo’lgan masofa sifatida qoldiradi, bu 
bizning holatimizda kichik zulm haqidagi xabarlar. Kristof-Braun va boshq. (2005) 
ishdagi muvofiqlikni qo’shimcha yoki qo’shimcha sifatida kontseptualizatsiya 
qiladi. Birinchisi o’xshash shaxslar mos keladigan bo’lsa, ikkinchisi boshqalari 
mos keladigan bo’lsa. Rivojlanishning yaxshilanish modeliga muvofiq, shunga 
o’xshash xususiyatlar - qo’shimcha moslik – konstruktiv rahbarning xatti-
harakatlariga ta’sir qilishi mumkin, deb ta’kidlaymiz. Biz, farqli o’laroq, 
xislatlarning farqlari - bir-birini to’ldiruvchi yoki aniqrog’i shaxsning mos 
kelmasligi - buzg’unchi rahbarning xatti-harakatlariga ta’sir qilishi mumkin, deb 
ta’kidlaymiz. Demak, yuqori rahbarlik alomati g’azabi va mayda zulm o’rtasidagi 
munosabatlar past darajadagi g’azabga bo’ysunuvchi dyadlarda kuchliroq va 
yuqori darajadagi g’azabga bo’ysunuvchi dyadlarda zaifroq bo’lishi kerak. 
Muqobil nazariy asoslarni yetakchiga bo’ysundiruvchi aloqalarni ko’rib chiqishda 
tasavvur qilish mumkin, ammo dyadik xususiyatni g’azablantiradigan mayda 

---

zulmni bashorat qilishda, yaxshi moslashuv nazariyasidan keyingi bashoratlarga 
qaraganda ancha noaniq. Masalan, oqilona tanlov nazariyasiga asoslangan 
maqsadli tanlovni bahslashish mumkin yedi ( Miethe & Rothschild, 1994 ), 
masalan, tajovuzkorlik harakatlarini tushuntirishda ta’sirning xavf bilan nisbati 
og’irligi qanday ahamiyatga yega yekanligi ( Björkqvist) , Österman, & 
Lagerspetz, 1994 y). Bunday oqilona tanlovlar rahbarlarning past darajadagi 
g’azabni kamroq xavfli maqsad deb hisoblashlariga olib kelishi mumkin va 
shuning uchun yuqori darajadagi g’azabga bo’ysunuvchilarga qaraganda pastroqqa 
nisbatan kichikroq zulm ko’rsatishga moyil bo’lib, ikkinchisi aslida rahbarlarni 
mayda zulmdan qaytaradi. Bunday ratsional tanlov asosida maqsadli tanlovni 
ko’plab qurbonlarni bo’ysunuvchi qurbon deb topish mexanizmi deb hisoblash 
mumkin (qarang: Olweus, 2003 ). SHu bilan birga, qarama-qarshi yo’nalish haqida 
ham bahslashish mumkin yedi: yuqori darajadagi g’azabga bo’ysunuvchilar yuqori 
darajadagi g’azab rahbarlari oldida qonunbuzarliklarni sodir yetishi mumkin yoki 
ikkala tomonning tajovuzkor harakatlarining kuchayishiga yoki hech bo’lmaganda 
ularning ko’zlarida yuqori darajadagi g’azab rahbarlari, provokatsion qurbonning 
shakli sifatida qabul qilinadi (qarang:Olweus, 2003 ). SHuning uchun, garchi 
tegishli nazariy asos bo’lsa-da, oqilona tanlov nazariyasi bu holda keraksiz 
darajada murakkab, chunki (a) bizning bashoratlarimiz yo’nalishi noaniq bo’lib 
qoladi va (b) majburiy ravishda jalb qilingan yuqori darajadagi kognitiv jarayonlar 
e’tiborni belgi g’azabidan xalos qiladi. - biz o’rganishni maqsad qilgan reaktiv
mayda zulum. 
Temperament uchun moslik nazariyasi, aksincha, bizning holatlarimizda 
aniq prognoz qilish uchun asos yaratadi. Bundan tashqari, ushbu nazariyadan 
so’ng, hamkasbning temperamentini tan olish, so’zsiz va xabardor bo’lmasdan 
yoki aloqador kishilarning yuqori darajadagi idrokiga yehtiyoj sezmasdan 
osonlikcha o’rnatilishi mumkin. Bunday ko’zgu mexanizmlari , ya’ni ko’zgu 
neyronlari va odamdagi maymun miyalarini o’z ichiga olgan "vizual tizimda ishlov 
berilgandan so’ng, boshqalar tomonidan amalga oshiriladigan harakatlar 
to’g’ridan-to’g’ri kuzatuvchilarning xuddi shu harakatlarning motorli tasvirlariga 

---

tushiriladi" ( Rizzolatti, Fabbri-Destro, & Kattaneo, 2009, 24-bet ). Ayniqsa, ushbu 
ko’zgu mexanizmlari "boshqalarning hissiy holatlarini yuzlariga bir qarashdan 
o’qish uchun ajoyib qobiliyat" da ishtirok yetishi ko’rsatilgan (Dapretto va boshq., 
2006, p. 30 ). Bunday effektlarni taqsimlash nafaqat yangi tug’ilgan chaqaloqlar 
va ularning tarbiyachilari uchun ( Singer, 2006 ), bu yerda haroratning yaxshi 
moslashishini o’rnatish uchun ishlaydi ( Lerner va Lerner, 1987 ), shuningdek, ish 
hayotida va yetakchilikda ham ahamiyatga yega bo’lishi tavsiya yetiladi ( Goleman 
& Boyatzis, 2008 ). 
Demak, yetakchi va bo’ysunuvchi bir-birlarini kuzatib turishlari, ular 
temperament jihatidan o’xshashmi yoki yo’qmi, ular orasida mos yoki
yarashmaganligini bilish uchun yetarli. So’ngra, agar tajovuzkor sifatida yetakchi, 
o’ziga bo’ysunuvchi xatti-harakatlar bilan yemas, balki biror narsani qo’zg’atish 
uchun yuqori darajadagi g’azabga yega bo’lsa ( Bettenkur va boshq., 2006)), 
rahbarning g’azabi boshqacha bo’ysunuvchilarga nisbatan kichik zulmni yanada 
ko’proq tushuntiradi, ya’ni past darajadagi g’azab subordinatlariga. Yuqorida 
ta’kidlab o’tilganidek, o’xshashlik benign natijalarga olib kelishini kutmoqdamiz - 
bizning holatlarimizda g’azabni kuchaytiradigan mayda zulm kamroq, noto’g’riligi 
yoki 
bir-biriga 
o’xshamasligi yomon oqibatlarga olib keladi yoki 
g’azablantiradigan mayda zulmga olib keladi. SHunga qaramay, past darajadagi 
g’azab rahbarlari va yuqori darajadagi g’azabga bo’ysunuvchilarga nisbatan kichik 
zulm haqida ba’zi xabarlar bo’lishi mumkin. Garchi ular yuqori darajadagi 
g’azabga bo’ysunuvchilar bilan temperamentda noto’g’ri bo’lsa-da, past darajadagi 
g’azab rahbarlari, birinchi navbatda, reaktiv mayda zulmga duchor bo’lishlari 
mumkin yemas. Past darajadagi g’azab rahbarlari hali ham oldindan 
rejalashtirilgan agressiv xatti-harakatlar bilan harakat qilishlari mumkin, ammo bu 
ushbu tadqiqot doirasidan tashqarida. Xulosa qilib aytish mumkinki, alomatlar 
g’azabining ontogenetik tabiati va shaxslar o’zaro kelishmovchilik holatida 
ijtimoiy yetakchilik masofasining bir shaklini ifodalovchi shaxslararo muammolar 
yehtimoli - bizni quyidagi gipotezani taklif qilishga undaydi: 

---

O’z-o’zidan ma’lum qilingan yetakchining g’azabining yuqori darajalari, 
o’zo’ziga bildirilgan bo’ysunuvchining past darajadagi g’azabi bilan o’zaro 
aloqada bo’lib, bo’ysunuvchi tomonidan bildirilgan kichik zulmni kuchaytiradi. 
Qisqachaaytganda: yetakchi g’azab va mayda zolimlarning munosabatlari past 
darajadagi g’azabga bo’ysunuvchilar uchun yeng kuchli bo’ladi. Biz taqdim yetgan 
nazariy dalillar, shaxsning o’ziga xos xususiyatlarini reaktiv mayda zulmni 
tushunishimizga, xususan, xususiyatlarning g’azablanish va alamli xavotirning tor 
o’tkazuvchanlik qirralarini ko’rib chiqishimiz uchun oqilona yo’l sifatida 
ko’rsatmoqda. Birinchidan, biz jinoyatchilarning xislati g’azablanib, qanday qilib 
reaktiv mayda zulmni qo’zg’atishi va hatto butun jamoalarga ta’sir qilishi 
mumkinligini ko’rib chiqamiz. Ikkinchidan, biz g’azabga yemas, balki maqsadga 
yo’naltirilgan alomatlar qanday qilib kichik zulmga duchor bo’lishimiz va 
tajribalarimizga ta’sir qilishi mumkinligini ko’rib chiqamiz. Bu, biz taxmin 
qilmoqdamiz, shuningdek, nishonga xos g’azabning yuqori darajadagi g’azab 
rahbarlari bilan dyadik o’zaro ta’sirida teskari yo’nalishda qanday hissa qo’shishini 
farq qiladi. Uchinchidan, Psixososyal omillar , moddiy sharoitlar va sog’liqqa oid 
xatti-harakatlar nikohning sog’liqqa ta’sirida mumkin bo’lgan vositachilik omillari 
sifatida qayd etilgan. Biroq, nikohning vositachilik omillari orqali sog’liqqa
a’sirini uchta mustaqil yo’l sifatida ko’rib chiqish mumkin yemas. Uch vositachilik 
omili orasida bir nechta o’zaro munosabatlar mavjud bo’lishi mumkin. Ushbu 
o’zaro munosabatlarning kontseptual modelida, oilaviy ahvol sog’liqni saqlash 
xattiharakatlariga bevosita ta’sir ko’rsatishi mumkin yemas, balki sog’liqni saqlash 
xattiharakatiga faqat bilvosita psixosial omillar va moddiy sharoitlar orqali ta’sir 
qiladi. Psixososyal omillar sog’likka to’g’ridan-to’g’ri ta’sir qilishi mumkin yoki 
sog’liq xatti-harakatlariga ta’sir qilishi mumkin. Turmush qurmaganlar yuqori 
darajadagi psixologik stressni boshdan kechirishadi. Sigaret chekish va spirtli 
ichimliklarni iste’mol qilish psixologik ijtimoiy stressni yengillashtiradigan 
javobdir. Bundan tashqari, sog’liqni saqlash xatti-harakatlaridagi o’zgarishlarda 
ijtimoiy yordam muhim ahamiyatga yega; masalan, sheriklarni qo’llab-quvvatlashi 
chekishni to’xtatish uchun foydalidir. Va nihoyat, turmush qurganlarning yanada 

---

tartibga solingan hayoti sog’lom xulq-atvorni osonlashtiradi va turmush qurganlar 
turmush o’rtoqlarining sog’lig’iga ta’sir ko’rsatishga harakat qilishadi. 
Shuningdek, oilaviy ahvol bilan bog’liq bo’lgan moddiy holatlar sog’likka 
bevosita ta’sir qilishi, psixologik ijtimoiy stressni kuchaytirishi yoki 
xattiharakatlarning o’zgarishi orqali ishlashi mumkin. Ikkinchisiga kelsak, zararli 
ovqatlanish odatlari va dam olish imkoniyatlarining yetishmasligi, qisman 
shaxsning moddiy ahvoli bilan belgilanishi mumkin. Bir nechta tadqiqotlarning 
dalillari shuni ko’rsatadiki, psixologik ijtimoiy omillar, moddiy sharoitlar va 
sog’liqqa oid xatti-harakatlar oilaviy holat va sog’liq o’rtasidagi munosabatlarda 
vositachilik omillari sifatida alohida-alohida harakat qiladi. Ushbu vositachilik 
omillarining uchta guruhining nisbiy ahamiyati yaqinda hal qilindi. Taxminiy 
natijalar shuni ko’rsatadiki, psixologik ijtimoiy omillar yerkaklar o’rtasidagi 
oilaviy holat guruhlari o’rtasidagi farqning yeng muhim vositachisi hisoblanadi, 
moddiy holatlar yesa ayollar o’rtasidagi sog’liq farqlarining asosiy vositachisi 
hisoblanadi.