I shamshidinov noorganik moddalar va

5-§. Kompleks o‘g‘itlar ishlab chiqarish 
Murakkab o‘g‘itlar. Murakkab o‘g‘itlarga shunday kompleks 
(ya’ni bir necha ozuqa elementi bo‘lgan) o‘g‘itlar kiradiki, bunda barcha 
zarrachalar (kristallar va donachalar) deyarli bir xil kimyoviy tarkibga 
ega bo‘lishi kerak. Bunday o‘g‘itlarga: tarkibida bir necha ozuqa 
elementi bo‘lgan bitta tuz, masalan KNO
3
, (NH
4
)
2
HPO
4
va boshqalar; 
tarkibiga ikkita (N+P, N+K, P+K) yoki uchta (N+P+K) ozuqa elementi 
kiruvchi ikki yoki undan ortiq tuzlar kompozitsiyasi kiradi. Bunday 
kompozitsiyalar nitrat, fosfat va sulfat kislotalarning ammiak; tabiiy 
fosfatlar; kaliy, ammoniy va boshqalarning tuzlari bilan o‘zaro 
ta’sirlashuvidan olinadi. 
O‘g‘itdagi ta’sir etuvchi moddalar qanchalik ko‘p bo‘lsa, ular 
shunchalik ahamiyatli bo‘ladi. Turli ekinlar, tuproqlar, iqlim va boshqa 
sharoitlar uchun azot, fosfor va kaliyning miqdori va nisbati har xil 
bo‘lgan murakab o‘g‘itlar talab etiladi. Ular N:P
2
O
5
:K
2
O massalari 
nisbati bilan tavsiflanadi, masalan 1:1,5:0,5. Bunda ta’sir etuvchi 
moddalarning umumiy miqdori tarzida ham ifodalanishi mumkin, 
masalan N+P
2
O
5
+K
2
O = 36%; ayrim hollarda N:P
2
O
5
:K
2
O ning massa 
bo‘yicha foiz nisbati, masalan 12:18:6 yoki 12-18-6 shaklida 
ifodalanishi mumkin, bu sonlarning umumiy yig‘indisi o‘g‘itdagi ta’sir 
etuvchi moddalarning umumiy miqdorini ko‘rsatadi. 

---

261 
Uch komponentli 1:1:1; 1:1,5:1; 1:1:0,5; 1:1:1,5; 1:0,67:0,67 va ikki 
komponentli 1:4;0; 1:1:0; 0:1:1; 0:1;1,5 markali o‘g‘itlar eng ko‘p 
ishlatiladi. 
Kaliy nitrat. Xossalari va olinish usullari. Kaliy nitrat (kaliyli 
selitra) KNO
3
– kristall rangsiz kukun bo‘lib, 337
O
C da suyuqlanadi. 
Texnik mahsulot sarg‘ish rangga ega. Suyuqlanish haroratidan yuqorida 
KNO
2
va O
2
ga parchalanadi. 20
O
C haroratda 100 g suvda 31,5 g, 114
O
C 
da esa – 312 g KNO
3
eriydi. 
Kaliy nitrat – tutunli (qora) porox ishlab chiqarishda, pirotexnikada, 
oziq-ovqat va shisha sanoatida ishlatiladi. U tarkibida ikkita ozuqa 
elementi – azot va kaliy (nazariy tarkibi – 13,85% N va 46,5% K
2
O) 
bo‘lgan ballastsiz (keraksiz qo‘shimchasi bo‘lmagan) bebaho o‘g‘it 
hisoblanadi. Bu o‘g‘itning yana bir muhim xususiyati shundaki, u 
gigroskopikligi kam va fiziologik ishqoriydir. Ammo uni asosan 
sanoatda ishlatiladi, chunki kaliy nitratdagi azot va kaliyning narhi 
boshqa o‘g‘itlardagiga nisbatan qimmatdir. 
Canoatda ishlatish uchun bir necha navlardagi kaliy nitrat ishlab 
chiqariladi; ular tarkibida 99,9; 99,85 va 99,7% dan kam bo‘lmagan 
KNO
3
va shunga muvofiq ravishda 0,08; 0,1 va 0,2% dan ko‘p 
bo‘lmagan namlik bo‘ladi. Shuningdek, ular tarkibidagi xloridli, 
karbonatli, nitritli va boshqa qo‘shimchalar ham me’yorlanadi. 
Kaliy nitrat oz bo‘lsada turli biokimyoviy jarayonlar natijasida 
yuzaga keladigan tabiiy mineral tarzida ham uchraydi. Shulardan biri 
hind selitrasi hisoblanadi. Uning asosiy tarkibi kaliy nitratdan iboratdir. 
Kaliy gidroksid yoki karbonatda nitrat kislotasini neytrallash yoki 
azot oksidlarini absorbsiyalash usuli bo‘yicha kaliy nitrat olish ishqoriy 
reagentlarning 
yetishmasligi 
va 
qimmatbaholigi 
sababli 
kam 
qo‘llaniladi. Kaliy xlorid va natriy, ammoniy, kalsiy nitratlardan kaliy 
nitrat olishning konversiyali usuli sanoatlarda keng tarqalgandir. 
Masalan, KCl va Ca(NO
3
)
2
ishlatilganda jarayonni kation almashinuv 
usuli bilan amalga oshirilishi mumkin. Bunda kationit davriy ravishda 
kalsiy nitrat eritmasi bilan (KNO
3
eritmasi olishda) va kaliy xlorid 
eritmasi bilan (kationitning regeneratsiyasida) ishlov berib turiladi. 
So‘ngra kaliy nitrat eritmasi bug‘latiladi, sovutiladi, KNO
3
kristallari 
sentrifugada ajratiladi va quritiladi. 
Kaliy xlorid va nitrat kislota yoki azot oksidlaridan kaliy nitrat olish 
ham o‘ziga xos xususiyatga egadir. 

---

262