I shamshidinov noorganik moddalar va

R
v
d
w
18
2
2
1
bu yerda: d – zarracha diametri, m; – zarracha zichligi, kg/m
2
; v – 
oqimning aylanma harakati, m/sek; R – aylanish radiusi, m; – gazning 
dinamik qovushqoqligi, kg/(m∙sek). 
Markazdan qochma kuch ta’sirida gazlarni changdan va suyuqlik 
tomchilaridan tozalash uchun jihozlar markazdan qochma chang 
tutgichlar yoki siklonlar deyiladi. 
Siklonning ishlash sxemasi 1.12-rasmda tasvirlangan. Jihozga gaz 
oqimi tangensial aylanma oqimda kiradi va markaziy chiqarish 
quvurining asosi bo‘yicha aylanadi. Chang zarrachalari w tezlikda radial 
harakatlanadi, siklon devoriga urilib, uning sirtidan pastga – bunkerga 
tushadi. Tozalangan gaz esa markaziy quvur orqali yuqoridan chiqadi. 
1.12-rasm. Siklon: 
1-tashqi silindr; 2-ichki silindr; 3-konussimon bunker 

---

47 
Yuqoridagi formuladan ko‘rinadiki, siklonning unumdorligi undagi 
gazning tezligi ortishi bilan ko‘tariladi. Lekin, shu bilan bir vaqtda 
siklonning gidravlik qarshiligi ham ortadi va uning sirtiga o‘tirib qolgan 
changning ma’lum qismini uchirib gaz bilan olib chiqib ketadi. 
Siklonlardagi gazning tezligini 7-20 m/sek etib belgilangan, bunda 
gidravlik qarshilik 400 n/m
2
( 40 mm. sim. ust. ga yetadi). 
1.13-rasmda NIIOGAZ (Rossiya) bittalik siklonning va sikkiz 
siklondan iborat batareyasi tasvirlangan. Bunday siklonlar qaynovchi 
qatlam pechlarida hosil bo‘ladigan kuyundi gazlari tarkibidagi changni 
tozalashning birinchi bosqichida ishlatiladi. NIIOGAZ siklonlari 
batareyasidan iborat chang tutgich qurilmani tayyorlashda 1000 m
2
/s 
tozalanadigan gaz uchun 100-150 kg metall sarflanadi. Tozalash 
koeffitsienti (tozalangan va iflos gazdagi chang miqdorlarining nisbati) 
changdagi zarrachalar o‘lchamiga bog‘liqdir
. 
1.13-rasm. NIIOGAZ siklonlarining ishchi holatda joylanishi: 
a – bittalik siklon; b – siklonlar batareyasi 
1.14-rasmda filtr tasvirlangan, unda ikkita konsentrik to‘r 2 lar 
orasidagi halqali bo‘shliqqa filtrlovchi material (pemza, qum yoki b.) 
joylashtirilgan. Bunday jihoz oltingugutdan sulfat kislota ishlab 
chiqarish jarayonida tarkibida muallaq holatida zarrachalar bo‘lgan 
gazni kontakt jihoziga berishdan oldin tozalashda ishlatiladi. 
Gaz jihozning pastki yon tarafidagi qisqa quvurdan kiradi va 
filtrlash yuzasiga plita 1 orqali taqsimlanadi. Filtrlovchi material qatlami 
3 orqali o‘tib, tozalangan gaz jihozning yuqori qismidagi qisqa quvur 
orqali chiqib ketadi. Bunday filtrlarning muhim afzalligi shundaki, 

---

48 
ishlatib bo‘lingan filtrlovchi materialni filtrdan bo‘shatish va yangi 
filtrlovchi materialni filtrga solish, uning yuqorisidagi va pastidagi 
qopqoqli tuynuk (lyuk) 4 lar orqali juda tez amalga oshiriladi. Gazni 
changdan mexanik tozalash yetarlicha sodda, lekin tozalash koeffitsienti 
yunchalik yuqori emas. Shuning uchun sulfat kislota ishlab chiqarishda 
gazlarni yaxshilab tozalash talab etilgan taqdirda, mexanik usullar 
elektrik usullar bilan uyg‘unlashtiriladi va yuqori changlikka ega 
bo‘lgan kuyundi gazlarini (chang holatida kuydirish va qaynovchi 
qatlam pechlarining gazlarini) dastlabki tozalash jarayonida ishlatiladi. 
1.14-rasm. Donador filtrlovchi materialli filtr: 
1-taqsimlash plitasi; 2-to‘r; 3-donador filtrlovchi material; 
4-materialni chiqarish va solish qopqoqli tuynuk (lyuk) lari. 
 
Gazlarni elektrik usulda tozalash. Bu usul gazlardan muallaq 
zarrachalarni tozalashda mexanik usulga nisbatan takomillashgan va 
ishonchli bo‘lsada, u ancha qimmatli hisoblanadi. Gazlarni changdan va 
sulfat kislota bug‘laridan tozalash uchun sulfat kislotali sanoatda elektrik 
tozalash keng miqyosda qo‘llaniladi. 
Gazlarni changdan elektrik tozalash jihozlari elektrofiltrlar deyiladi. 
Cho‘ktiruvchi elektrodlari quvur shaklida bo‘lgan quvurli elektrofiltrlar 
va plastinkali elektrofiltrlar ishlatiladi 
Cho‘ktiruvchi elektrod vazifasini o‘tovchi yerga ulangan va sim to‘r 
bilan qoplangan quvur ichiga 70000-100000 v kuchlanishli doimiy tok 
mashinasining manfiy qismiga ulangan tojsimon elektrod joylashtirilgan 
(1.15a-rasm). Sim atrofidagi gaz qatlamlari ionlashadi va yorituvchi 
qavat (toj) hosil bo‘ladi. Gaz tarkibidagi changlar manfiy tok bilan 
zaryadlanib sim elektroddan qochadi va quvur devorchalariga yopishgan 
holda zaryadsizlanadi. Quvur vaqti-vaqti bilan urilib, yig‘ilgan changlar 

---

49 
pastga tushirib olinadi. Buning natijasida gaz quvurdan o‘tayotganda 
changdan tozalanadi. Bu usulda gaz changdan 95-98% tozalanadi. 
Plastinkali elektrofiltrlarda cho‘ktiruvchi elektrod vazifasini 
plastinkalar, tojsimon elektrodlar esa plastinkalar orasiga bir-biridan va 
plastinkadan bir xil masofada joylashgan qator simlar tarzida 
joylashtirladi (15b-rasm). 
1.15-rasm. Quruq elektrofiltrlar tizimining asosiy sxemasi: 
a – quvurli elektrofiltr; b – plastinkali elektrofiltr (strelkalar bilan elektronlar oqimining 
yo‘nalishi ko‘rsatilgan); n – elektrodlarga beriladigan kuchlanish; R – quvurli cho‘ktiruvchi 
elektrod radiusi; r – tojsimon elektrod (sim) radiusi); H – sim va plastinkali elektrod orasidagi 
masofa; d – simlar orasidagi masofa. 
Elektrofiltrlarda gazlarning tozalanish darajasi elektr maydonining 
kuchlanganligi E ga (v/sm da) bog‘liq bo‘lib, u tojsimon elektrod va 
quvurli elektrodning devori orasidagi har qanday nuqtada quyidagi 
tenglama bilan ifodalanadi: