I shamshidinov noorganik moddalar va

Sulfat kislota va oleumning xossalari. Sulfat kislotaning kimyoviy 
tarkibi H
2
SO
4
formula bilan ifodalanadi (molekulyar massasi 98,08 ga 
teng): 
O
O
S
O
H
O
H
\
\
//
/
\
O
O
S
O
H
O
H
\
/
/
\
Sulfat kislotani xuddi bir molekula sulfat angidrid SO
3
bilan bir 
molekula suv H
2
O ni birikmasi deb qarash kerak, binobarin, suvsiz 
sulfat kislota tarkibida 81,63% SO
3
va 18,37% H
2
O bo‘ladi. Texnikada 
sulfat angidridning suv bilan har qanday nisbatdagi aralashmasini sulfat 
kislota deb yuritiladi. 1 mol SO
3
ga 1 moldan ko‘p miqdordagi H
2
O 
to‘g‘ri keladigan aralashmalar sulfat kislotaning suvli eritmalari 
hisoblanadi. 1 mol SO
3
ga 1 moldan kam miqdordagi H
2
O to‘g‘ri 
keladigan aralashmalar sulfat angidridning sulfat kislotadagi eritmasi 
hisoblanadi. Ularni oleum yoki tutovchi sulfat kislota deb ataladi. 
Sulfat kislota suvli eritmalarining tarkibi H
2
SO
4
yoki SO
3
ning foiz 
miqdori bilan tavsiflanadi. Oleumning tarkibi esa uning tarkibidagi erkin 
sulfat angidrid (100% H
2
SO
4
dan yukori) ning yoki SO
3
ning umumiy 
foiz miqdori bilan tavsiflanadi. 
Sulfat kislota eng aktiv noorganik kislotalardan biri hisoblanadi. U 
deyarli barcha turdagi metallar va ularning oksidlari bilan shiddatli 
reaksiyaga kirishadi; suvda eritilganda esa juda katta miqdordagi 
isssiqlik ajraladi; kuchli oksidlovchilik va boshqa muhim kimyoviy 
xossalarni namoyon qiladi. Sulfat kislotaning yuqori kimyoviy 
aktivligini uning turli sanoat tarmoqlarida keng foydalanilishidan ham 
bilish mumkin. 
Suvsiz sulfat rangsiz moysimon suyuqlik bo‘lib, 10,37
O
C haroratda 
kristallanadi. 296,3
O
C harorat va 760 mm.sm.ust. bosimida suvsiz sulfat 
kislota tarkibida 98,3% H
2
SO
4
va 1,7% H
2
O bo‘lgan azeotrop aralashma 
hosil bo‘lguncha parchalanish bilan qaynay boshlaydi. Bunday azeotrop 
aralashma 336,5
O
C da qaynaydi. 
Sulfat kislota suv va sulfat angidrid bilan har qanday nisbatda 
aralashadi. Aralashtirish paytida turli xil kristallanish harorati va boshqa 

---

10 
bir qancha xarakterli xossalarga ega bo‘lgan bir necha birikmalar hosil 
qiladi (1.1-jadval). 
1.1-jadval 
Sulfat kislota va uning suv hamda sulfat angidrid bilan 
hosil qilgan birikmalarining kristallanish harorati 
Formula 
Tarkibi, % hisobida 
Kristallanish 
harorati, 
O
С 
H
2
SO
4
SO
3umum.
SO
3erkin
H
2
SO
4
∙5H
2
O 
57,6 
46,9 
– 
– 24,4 
H
2
SO
4
∙2H
2
O 
73,2 
59,8 
– 
– 39,6 
H
2
SO
4
∙H
2
O 
84,5 
69,0 
– 
+ 8,48 
H
2
SO
4
100,0 
81,6 
– 
10,37 
H
2
SO
4
∙SO
3
110,1 
89,9 
44,95 
35,85 
H
2
SO
4
∙2SO
3
113,9 
93,0 
62,0 
1,2 
Sulfat kislota va oleumning kristallanish harorati. Sulfat kislotaning 
suvli eritmasi va oleum 1.1-jadvalda keltirilgan birikmalar aralashmasi 
hisoblanadi. Masalan, 80% li sulfat kislota – bu H
2
SO
4
∙2H
2
O va 
H
2
SO
4
∙H
2
O birikmalarining aralashmasidir; tarkibida 20% SO
3erkin
bo‘lgan odatdagi mahsulot sifatidagi oleum esa H
2
SO
4
va H
2
SO
4
∙SO
3
tarkibli birikmalar aralashmasidan iboratdir. 
Ma’lumki, ikki modda kristallanish harorati aralashmasining 
(agarda aralash kristallar hosil qilmasa) alohida olingan moddalarning 
kristallanish haroratidan past bo‘ladi. Shuning uchun sulfat kislota 
kristallanish harorati bilan uning konsentratsiyasiga bog‘liqligini 
ifodalovchi egri chiziq (1.1-rasm) 1.1-jadvalda keltirilgan birikmalar 
tarkibiga mos holdagi maksimumga, shuningdek, sistemadagi H
2
SO
4
va 
SO
3
larning quyidagi miqdorlariga mos keluvchi minimumga ega 
bo‘ladi: 
% H
2
SO
4
Kristallanish harorati, 
O
С 
SO
3erkin
Kristallanish harorati, 
O
С 
38,0 
– 74,5 
18,1 
– 17,05 
68,3 
– 45,7 
61,8 
+ 1,0 
75,0 
– 41,0 
64,35 
– 1,1 
93,3 
– 37,8 
Sulfat kislotani tashish va saqlashda uning kristallanishini 
kamaytirish maqsadida sulfat kislota mahsulot sortlarining shunday 
konsentratsiyasi tanlanadiki, bunda uning kristallanishiga eng past 
harorat to‘g‘ri keladi (1.1-rasmdagi egri chiziqning minimumlariga 
e’tibor bering): 

---

11 
% H
2
SO
4
% SO
3
Minorali kislota …………………………… 
75 
– 
Kontaktli kislota ………………………….. 
92,5 
– 
Oleum ………………………………….…. 
104,5 
20 
Yuqori konsentratsiyali oleum ……........... 
114,5 
65 
1.1-rasm. Sulfat kislotaning kristallanish harorati. 
Sulfat 
kislota 
va 
oleumning 
kristallanish 
haroratlarini 
ma’lumotnoma jadvallaridan ko‘rish mumkin.