Ibragimov r. Z. Markaziy osiyo arxeologiyasi

Baqtriya Aleksandr Makedonskiy (Iskandar Zulqarnayn) yurishiga qadar ahamoniylar imperiyasi tarkibi, mil.avv. 327 yildan Iskandar, keyin selevkiylar tarkibidagi satraplikni tashkil etgan. Mil.avv. III asr o'rtalaridan yunon zodogon-laridan bo'lgan Diodot selevkiylardan mustaqil bo'lgan Yunon-Baqtriyasi davlatiga asos solgan. Bu davrda (Еvtidem, Demetriy, Еvkratid) mamlakat hududi Hindistonning shimoli-garbiga qadar kengayadi. Ayrim ilmiy farazlarga ko'ra Sugd hududlari ham ushbu mamlakat tarkibda bo'lgan. Mamlakat makazlashgan monarxiyaga aylanadi. Mil.avv. II asrning o'rtalarida (Mitridat I davrida) garbda Parfiyaning qudrati kuchayib, Margiyona bosib olinadi. Sugd ham taxminan mana shu davrlarda mustaqil siyosat yurita boshlagan bo'lishi mumkin.

Tinimsiz olib borilgan urushlar mamlakat harbiy qudratining pasayishiga sabab bo'lib, shimoldan kelgan sak-yuechji qabilalarining hujumi uning batamom tanazuliga sabab bo'lgan. Bu voqea taxminan mil.avv. 140/130 asrlarda sodir bo'lgan. Yozma manbalarda keltirilgan ma'lumotlarning guvohlik berishicha I asrga kelib, besh guruhdan iborat da-yueji (da-katta, buyuk) ittifoqidan tashkil topgan davlat o'rnida Kushon podsholigi qaror topadi. Kanishka hukmronligi davridan mamlakat hududi Hindistonning shimoliga qadar kengayib, o'z qudratining yuqori cho'qqisiga chiqadi. Kanishkadan keyin mamlakatning kuchayish jarayoni kuzatilmaydi. Keyingi kushonshohlar davrida mamlakat qudrati susayib, Eronda vujudga kelgan sosoniylar sulolasi tomonidan bosib olinib, III asrning ikkinchi choragidan saltanat boshqaruvi toliq ular hukmronligiga o'tadi.

Baqtriyaning antik davriga oid kohna shaharlarini tadrijiy jihatan bir necha guruhga bo'lish mukin. Birinchi guruh shaharlari mil.avv. I ming yillikning o'rtalarida shakllanib, ellinlar davrida ham faoliyat yuritgan (Talashkontepa II, Jondavlattepa, Hayitabodtepa, Qalai Mir). Ikkinchi guruh shaharlar Yunon-Baqtriya davrida (Eski Termiz, Dalvarzintepa, Kampirtepa-Kofirqal'a, Keykabodshoh, Saksanohur), uchinchi guruh shaharlar esa Kushonlar davrida (Zartepa, Budrach, Gavurqala, Shohtepa va boshqalar) vujudga kelib, faoliyat yuritgan.

Yunon manbalarida Tarmita, xitoy manbalarida Tami nomlari bilan keltirilgan shahar eski Termiz yodgorligi o'rnida faoliyat yuritgan.

Surxondaryo viloyat Sho'rchi tumani hududida joylashgan Dalvarzintepa yodgorligi Shimoliy Baqtriyaning antik davriga oid yirik manzilgoh sanaladi. Manzilgoh mil.avv. III asrda shakllanib, milodiy III ikkinchi yarmiga qadar yirik ma'muriy, iqtisodiy va goyaviy markazlardan biri sifatida faoliyat yuritadi. Dalvarzintepa yodgorligi aylana shaklli ark (3,2 ga.), togri to'rtburchak shahriston (umumiy maydoni 32,5 ga.) va shahar atrofi qismlaridan tashkil topgan. Manzilgohning dastlabki shakllangan qismi Yunon-Baqtriya podsholigi davrida mudofaa devori bilan muhofazalangan ark paydo bo'ladi. Kushonlar (I-III asrlar) shahar arki nihoyatda mustahkamlanib, ikki qator mudofaa devor bilan mustahkamlanadi.

Kushonlar davrida shahriston qismi ham shakllanib, alohida muhofaza devori barpo etiladi. Manzilgohning barcha hududi o'zlashtirilib, shahar atrofi qismi ham paydo bo'ladi. Shaharda turli tabaqa vakillarining uy-joy imoratlari, ishlab chiqarish inshootlari, budda dini ibodatxonalari paydo bo'ladi. Ayrim uy-joylarning ko'lami ancha katta bo'lib, ularni barpo qilishda yogoch ustunlardan foydalanilgan. Saroy imoratlari va hashamdor uylar ichki tomondan boy mazmundagi rang-tasvir bezaklari bilan jihozlangan.

Manzilgoh ichkarisida oldindan rejalashtirish asosida barpo qilingan davlatmand va oddiy shaharliklar uy-joylari hamda hunarmandlar kulollar mahallasi o'rganilgan. Oddiy shaharliklarning sodda uylaridan tortib, uy devorlari ichki tomondan boy mazmundagi rang-tasvirlar va o'yma ganchli naqshli bezaklar berib ishlangan davlatmand va shaharlik zodagonlarning mahobatli, shinam uylari ajralib turadi.

Shahriston ko'chalarining chorrahasida buddaviylik dini ibodatxonasi joylashgan. Ibodatxona ichki devorlarini budda, bodhisatva haykallari va buddaviylik mafkurasi bilan boyitilgan mazmunli rang-tasvirlar bezab turgan. Shaharning boshqa bir tomonida devoriga yaqin joyda mahalliy mabudlarning ibodatxonasi bo'lgan. Yana bir buddaviylik ibodatxonasi manzilgoh tashqarisida joylashgan. Shuningdek, bu erda zardushtiylar jamoasi “nausi” aniqlangan.

Tarixdan ma'lumki, Kushonshoh Kanishka mamlakatda buddaviylik dinini davlat dini sifatida qabul qilishi bilan birgalikda imperiyasi tarkibidagi xalqlarning mahalliy dinlariga cheklov joriy qilmagan. Diniy e'tigod erkinligiga amal qilingan. Shuning uchun Dalvarzintepada yashagan aholining quyi qatlami vakillari o'zlarining azaliy diniy e'tigodlari amal qilgan bo'lishi mumkin. Yangi diniy e'tigodlar dastlab odatda aholining mansabdor zodagon qatlamlari orasida tarqaladi.

Manzilgoh yozma manbalarda qayd etilgan Hodzo shahri bilan qiyoslaydi. Shahar yirik savdo-iqtisodiy, ma'muriy va goyaviy markaz sifatidaga o'z taraqqiyotining cho'qqisiga kushon davrida ko'tariladi. Mil.avv. III asrning ikkinchi yarmida Eron sosoniylarining hujumi tufayli inqirozga uchragan.

Denov tumani hududida esa shahzodaning saroyi xarobalari ochib o'rganilgan, unda old tomonda ayvoni sharqqa qaratib qurilgan. Saroy xonalari ayvon orqali saroy xonalari va asosiy zali tuli rangdagi boyoqlar bilan turli mazmundagi suratlar chizilgan. Ayrim xonalari ganch suvoq qilingan. Ayniqsa devorlarning birida shoh va uning oila a'zolari, hamda saroy ayonlarining suratlari kishini o'ziga jalb qiladi. bulardan tashqari komonli bir necha otliqlar hamda yunon xudolarining Afina, Gerakl va Nikalarning ko'chmanchilarga xos shakllarining tasviri ham mavjud.

Surxondaryo viloyatidagi yirik markazlardan biri Zartepa yodgorligi hisoblanib, u oldindan rejalashtirilgan yagona loyiha asosida qurilgan. Manzilgohning umumiy maydoni 17 ga. ni tashkil etib, kushonlar davrining atrofi mustahkam mudofaa devorlari bilan o'rab olingan yirik shahar markazi harabasi sanaladi. Mudofaa devorlari yarim aylana minoralar bilan kuchaytirilgan. Zartepa uy-joy imoratlari vohaning boshqa antik davri imoratlardan farqli o'laroq markaziy ko'chalari bo'ylab ilgaridan o'ylangan rejalashtirish asosida barpo etilgan. Bu erda asosiy imorat saroy majmuasining asosiy ikkita katta zali muhim o'rin tutadi. Ular marmarsimon toshlardan yasalgan taglikli ustunlar asosida yopilgan.

Shuningdek, Zartepaning sharqiy tomonidan budda ibodatxonasining o'rganilgan bo'lib, u buddaviylik qurilish an'analari asosida barpo etilgan. Ibodatxona hovlisida odatda stupa o'rin olgan.

Termizdan garbda Amudaryoning o'ng sohilida joylashgan Kofirqal'a (Kampirtepa) manzilgoh joylashgan. Murakkab mudofaa tizimiga ega bo'lgan ushbu qala-qorgonga ellin davrida asos solingan bo'lib, kushonlar davrida ham taraqqiy etgan. Manzilgoh uch qismdan iborat. U antik davri yozma manbalarida qayd etilgan Pardagvi shahri bilan qiyoslanadi.

Baqtriyaning antik davriga oid muhim shahar markazlaridan biri Keykobodshoh qo'shni Tojikiston hududida joylashgan bo'lib, qadimgi o'rni yaxshi saqlangan. Shahar aniq reja asosida antik davri me'moriy-qurilish usuliga mos ravishda aniq o'lchamda barpo etilgan. Mustahkam mudofaa devorlari bo'ylab togri to'rtburchak shaklidagi minoralar joylashgan. Shaharga Yunon-Baqtriya podsholigi davrida asos solingan.

Baqtriyaliklar qurilishda asosiy xom ashyo sifatida tuproqdan paxsa, xom gisht sifatida foydalanishgan. Yunonlar davrida qurilishda kvadrat, kushonlar davrida esa o'lchami (30-32x30-32x9-10 sm.) nisbatdan kichikroq gishtlar ishlatilgan. Toshlar ustun taglar, plyastrlar (ustunqoshlar)ni yasashda foydalanilgan. Temirdan uch qirrali kamon oqi uchlari, tuli xil qilichlar: aqinak, sarmatlarnikaga oxshash uzun nayzalar yasashda foydalanishgan.

Baqtriyaning asosiy diniy ta'limoti zardushtiylik bo'lgan. Zardushtiylik dini doirasida mitra, max (oy xudosi), vado (shamol xudosi), atsho (olov xudosi), ardohsho (xosildorlik xudosi) va mahalliy Vaxsh xudolariga siginish odatlari mavjud bo'lgan. Yunonlar hukmronligi davrida hukmron doira vakillari orasida ellin xudolariga siginish odati keng tus oladi. Kushonlar davrida buddizm dini kuchaya boshlaydi. Ayniqsa, Kanishka hukmronligi davrida buddizmning davlat dini sifatida qabul qilinishi uning o'lkadagi mavqeining birinchi o'ringa ko'tarilishiga olib keladi.

Shimoliy Baqtriya hududiga milodning boshlarida buddaviylik dini kirib kela boshlaydi va o'lka orqali O'rta Osiyoning ba'zi hududlariga keyinchalik Sharqiy Turkistonga va undan Xitoyga tarqaladi. Shimoliy Baqtriyaning ko'pgina joylaridan buddaviylik dini inshootlari ochib o'rganilgan. Bular Qoratepa ibodatxonasi, Fayoztepa monostiri, Zurmala va Ayritom stupalaridir.

Qoratepa ibodatxonasi Termiz shahridan garbda joylashgan gorsimon budda ibodatxonasi aniqlanib, ibodat, yashash va xojalik qismlaridan tashkil topgan xonalar ochiladi. Ibodatxona qo'ra shaklida qurilgan bo'lib, ibodatxona togri to'rtburchak o'lchamda qurilgan bo'lib pastki qismi gorsimon inshootdan iborat. Uning ustida er usti qurilishi barpo qilingan. Ibodatxona devorlarida budda hayotidan namunalar keltirilgan boy mazmundagi tasvirlar keltirilgan va tokchalarda budda haykallari qoyilgan. Ibodatxonaning hovlisida odatdagidek stupa o'rin olgan Qoratepa ibodatxonasi er osti va er usti qisimlaridan iborat bo'lib, togri to'rtburchakli hovlidan iborat. Ibodatxona xonalarining birida budda haykali, ikkinchisida stupa joylashgan. Stupalarning asosiy togri to'rtburchak bo'lib, bir necha metr balandga ko'tarilgan. Uning ustiga silindrsimon inshoot solingan uning usti gumbazli toq o'rnatilgan. Toq toshdan yasalgan soyabonlar o'rnatilgan.

Ibodatxona odatda vatanidagi qurilish qoidalari saqlagan holda mahalliy qurilish usulida barpo qilingan. Shunga ko'ra gor shaklini ko'rsatish uchun ibodatxonani er osti inshooti ustida barpo qilish an'nasini joriy qilganlar. Ibodatxona ichki devorlarini budda, bodhisatva haykallari va buddaviylik mafkurasi bilan boyitilgan mazmunli rang-tasvirlar bezab turgan. Ibodatxona boy devoriy suratlar hamda haykalchalar bilan bezatilgan. Ulardan Budda hayotidan lavhalar keltirilgan suratlar va haykallari alohida mohiyat kasb etadi

Qoratepadan shimoliy sharqida buddizm dining yana bir ibodatxonasi topilib, hozirgi paytda Fayoztepa nomi bilan mashhur. U turidagi ibodatxona bo'lib, uch qismdan ya'ni diniy marosimlar o'tkazadigan joy, manostr va xojalik qismlaridan iborat. Buddaviylik inshootlaridan shuningdek kulolchilik buyumlar, metall buyumlar, brahma, kxaroshti, hamda yunon alfavitida bitilgan Kushon yozuvlari o'rganilgan.

Kushon davri qishloqlari o'sha davr iqtisodiy hayotini o'rganishda muhim o'rin tutadi. Bu davrga oid Mirzaqultepa (Termiz), Oqqoqon (Sherobod), Sho'rtepa (Angor) kabi qishloq xarobalari ochib o'rganilgan. Ular ham aniq rejaga asosida barpo etilgan. Qishloqlarda oddiy dehqon qishloq xojalik mahsulotlarni etishtirish va ularni qayta ishlash vazifalarini bajarganlar.

Baqtriyada antik davrida madaniyatini chuqurroq anglashda topib o'rganilgan haykallar, zargarlik buyumlari, devoriy tasvirlar muhim ahamiyat kasb etadi. Qisman yuqorida keltirilgan hamda Taxti-Sangin va “Amudaryo xazinasi” orqali bizga ma'lum bo'lgan san'at namunalari turli davrlarga oid bo'lib, ularda mahalliy, ahamoniylar, ellin, hind (gandhara) va ko'chmanchilar madaniyati an'analari o'z aksini topgan.

Sogdiyona. O'rta Osiyoning yirik madaniy-tarixiy o'lkalaridan biri bo'lib, antik davri hududi Zarafshon (Samarqand va Buxoro viloyatlari) va Qashqadaryo vohalarilari hududlaridan tashkil topgan. Ayrim yunon mualliflari (Strabon) keltirgan manbalarida uning janubiy chegarasi Amudaryodan o'tganligi togrisidagi ma'lumotlar ham saqlangan.

Etnik jihatdan umumiy hisoblangan butun o'lka aholisining madaniy taraqqiyoti darajasi va xususiyatiga ko'ra nisbatan yaqin bo'lsada, ular o'ziga xos tomonlari bilan ajralib turadigan alohida vohalar yoki mikrovohalardan tashkil topgan.

Sugdning antik davri siyosiy tarixi bilan bogliq jarayonlar va ayrim toponimlariga oid qisqa va o'z navbatida mavhum yozma manba ma'lumotlari yunon-rim, xitoy va qisman arman manbalarida uchraydi. O'lkada antik dariga oid turli vazifalarni bajargan arxeologik yodgorliklar aniqlanib, ularning asosiy qismida ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan. O'z davri tarixi va madaniyatidan xabar beruvchi moddiy manbalar yirik shahar turidagi yodgorliklarda amalga oshirilgan tadqiqotlar natijasida nisbatan koproq to'plangan. Yirik shahar markazlarining asosiylari (Afrosiyob, Еrqorgon, Ko'ktepa, Uzunqir-Podayotoq-Sangirtepa kompleksi) ilk temir va arxaik davri o'rnida faoliyat yuritgan bo'lsa, boshqa bir guruh kohna shaharlar (qalai Zoxaki Maron, Kitob shahridagi Qalandartepa yodgorligi, Talli Barzu, Buxoro va boshqalar) bevosita antik davrida shakllangan.

Afrosiyob o'lkaning asosiy yirik shaharlar makazi sifatidagi ahamiyatini saqlab qoladi. Antik davri manbalarida qayd etilgan Maroqandaning o'rni bo'lgan. Shaharning antik davridan darak beruvchi moddiy manbalar Afrosiyob II va III bosqichlariga oid madaniy qatlamlarda o'z aksini topgan.

O'rta Osiyo hududi yunonlar tomonidan bosib olingandan so'ng barcha hududlardagi kabi o'lkada ellin madaniyatining ta'siri kuchayadi. Ayniqsa, bu jarayon shahar qurilishida koproq namoyon bo'ladi. Yunonlar shaharni tinchlik bilan qolga kiritgan bo'lsada, Spetamen boshchiligidagi qo'zgalonchilar bilan bo'lgan toqnashuvdan so'ng talofat etgan shahar muhofaza devorlarining ma'lum qismida yunon harbiy-muhandislik rejasi bo'yicha ta'mirlash va qayta qurish ishlari olib boriladi. Kvadrat shaklli xom gishtlardan barpo qilgan ikki qatorli devor o'rtasida yo'lak-galereya qoldirilgan bo'lib, uning umumiy qalinligi asosidan 7 metrni tashkil etgan. Muhofaza devori togri burchakli mudofaa burjlari va jangavor shinaklar bilan kuchaytirilgan. Yunon harbiy strategik rejasi bo'yicha odatda mudofaa devorlarning tashqarisidan xandakga tomonida “berma” yoki “proteyhizm” qoldirilgan bo'lib, dushman qarshiligini susaytiruvchi dastlabki vosita vazifasini bajargan.

Muhofaza devorida keyingi, taxminan mil.avv. II asrda qayta ta'mirlash ishlari olib borilishi bilan eski devor olib tashlanib, uning o'rnida 50-70 sm. qalinlikdagi shagal aralash paxsa bloklardan eniga 8-10 metr bo'lgan tagdevor ko'tariladi va uning ustida yo'lak-galereya qoldirilgan ikki qatorli yangi muhofaza devor ko'tariladi. Bu bosqichdagi ta'mirlash ishlari davomida shahar muhofazasini yanada mustahkamlash maqsadida qoshimcha qala-burjlar (bastion) barpo etiladi. Ilgari mavjud bo'lgan to'rtburchak, ayrim hollarda aldamchi shinaklar o'rnida nayzasimon jangavor shinaklar bilan shahar mudofaasi kuchaytiriladi hamda devorlarning ichki va tashqi tomonlaridan muntazam “plyastrlar” barpo etiladi. Ta'mirlash ishlariga zarurat bevosita shimoliy-sharqdan siljigan sak-yueji qabilalarining kutilmaganda qilingan hujumi natijasida shaharga etkazilgan talofat natijasi bo'lish mumkin.

Shaharning arki (may. 0,5 ga.) uning shimoliy chekkasida qadimgi o'rnida faoliyat yuritadi. Bu qismi ham o'z navbatida alohida muhofaza devori bilan muhofazalangan bo'lib, uning kirish darvoza chetlari cho'ziq shaklli burjlar bilan kuchaytirilgan. Ark ichkarisida hukmdor saroyi va boshqa mahobatli imoratlar o'rin olgan.

Shahar maxsus sopol quvurlari orqali suv bilan ta'minlangan. Bu paytda shahar antik davri mualliflari yozma manba ma'lumotlarida qayd etilgan 219 ga. maydoni toliq shakllanib, O'rta Osiyoning yirik madaniy va savdo-iqtisodiy markaziga aylanadi. Antik davrining oxirlaridan boshlab Sugdlik savdogarlar shahar aholisining ko'pchilik qismi savdo koloniyalariga ketib qolishi natijasida shaharda hayot bir muncha susayishiga olib keladi.

Samarqand Sugdining antik davri yirik shahar markazlaridan Ko'ktepa kohna shahri ellin davrida ham faoliyat yuritib, unda katta qurilish ishlari olib boriladi. Ellin davrida ark qismida bir necha xonalardan tashkil topgan minorasifat imorat barpo etiladi. Aynan mana shu davrda Afrosiyobdagi kabi kvadrat gishtlar o'rtasida yo'lak-galereya usuldagi ikki qatordan iborat ichki mudofaa devori quriladi. Boshqa bir kohna shahar Qorgontepa yodgorligi o'rnida bo'lgan. Kohna shahar ark, shahriston va shahar atrofi qismlaridan tashkil topgan. Ark qismida antik davriga oid paxsadan o'rab olingan muhofaza devorining o'rni aniqlangan. Kohna shaharda olov ibodatxonasi faoliyat yuritgan.

Samarqand Sugdning antik davri san'at namunalari terrakotik haykalchalarda o'z aksini topgan. Qollarida hol meva, o'simlik, gullar yoki o'simlik ushlab turgan hosildorlik ayol ma'budalarining haykalchalaridan iborat. Ust bosh kiyim kechagi turli holatlarda tasvirlangan. Musiqa asoblari bilan tasvirlangan ayol va erkaklarning haykallari ham uchraydi.

Buxoroda antik davri yirik shahar markazlar yaxshi o'rganilmagan. Qishloq tipidagi manzilgohlarning ikki turi ajralib turadi. Qizilqir I Setaloq II, Romish manzilgohlari arxeologik jihatdan nisbatan yaxshi o'rganilgan yodgorliklari hisoblanadi.

Qadimgi Buxoro shahrining antik davrining qaysi bosqichida shakllanganligi togrisidagi aniq arxeologik ma'lumot yaxshi o'rganilmagan.

Janubiy Sugd hisoblangan Qashqadaryo vohasi ikki xil tabiiy-geografik sharoiti va relefidan iborat mikrovohalardan tashkil topgan. Bu o'lka moddiy madaniyatiga ko'ra umumiy va xususiy jihatlariga ega bo'lgan alohida arxeologik majmualardan tashkil etadi. Tog va tog oldi pastekisliklari iborat Qashqadaryo-ning yuqori oqimi va har tomondan dasht va cho'llar bilan o'ralgan uning o'rta oqimi hududlaridan tashkil topgan.

M.H.Isamiddinov, N.K.Krashennikova, R.H.Suleymanov, A.S.Sagdullayev, M.Е.Masson, S.K.Kabanov, S.Raimqulov, M.H.Hasanov, G.Ya.Dresvyankaya, A.V.Omelchenko va boshqalarning ilmiy tadqiqotlari amaliy natijasida vohaning antik davr tarixidan darak beruvchi ma'lumotlar to'plangan.

Pahlaviy, yunon-rim va xitoy yozma manbalarida keltirilgan ayrim toponimlar (Nautaka, Ksenippa va Kish, Nikshapiya) zamonaviy tadqiqodchi olimlar tomonidan Qashqadaryo vohasining ma'lum hududlari bilan qiyoslangan. O'tgan asrning oxirlariga qadar antik davri yunon-rim mualliflari yozma manba ma'lumotlarida tilga olingan Nautaka va Ksenippa viloyatlari o'z davrida S.K.Kabanov tomonidan Kesh va Naxshab vohalariga qiyoslanib, u boshqa hududning qadimgi tarixi bilan shugullanuvchi boshqa olimlarlar tomonidan ma'qullangan.

Janubiy Sugdda antik davri yirik markazlaridan Еrqorgon yodgorligi arxeologik jihatdan yaxshi o'rganilgan. U qudratli mudofaa tizimi va aniq rejaga asoslanib ikki kator mudofaa devori bilan mustahkamlangan. Ichki mudofaa devori 40 ga, tashqari mudofaa devori 150 ga maydonni o'rab olgan. Sitadel shaharistonning shimoliy qismida joylashgan bo'lib, 90x60 metr hajmda ark mudofaa devori mudofaa burjlari va shinaklar bilan kuchaytirilgan. Bu erdan mil.avv. III-IV asrlarga oid ma'muriy bino o'rni hamda III-IV asrlarga oid ibdatxona o'rganilgan. Ibodatxonaning markaziy toat-ibodat qilinadigan xonasi yirik hajmda bo'lib, ustunlari ostida yopilgan va uning devorlari haykalchalar va rang tasvirlar bilan bezatilgan. U erdan tutatqi idishlar, oyna, ilon va qurbaqa tasvirlari topilgan. Ibodatxona ko'rinishidan olov va suvga siginuvchilar uchun xizmat qilgan. Shuningdek, Еrqorgondan kulolchilik mahallalasining o'rni aniqlangan bolib, u ilk temir davri devori tashqarisida joylashgan.

Еrqorgonning tashqi devori V asrda shahar maydoning kengayishi bilan barpo qilinib, umumiy maydoni 150 ga. ga etadi. Tashqi shaharning shimoliy-garbida ko'cha bo'yida temirchilar ustaxonasi paydo bo'ladi. Ulardan temir eritish o'chogining o'rni, mahsulot tayyorlashga temir xom ashyolari topib o'rganilgan. Tashqi shahar muhofaza devorining har oltmish metrida barpo etilgan. Jami 60 ta muhofaza burjlari tashkil etadi. Ichki shahar mudofaa devorlari 24 metrli paxsa poydevor ustida IV asrlarda kayta tiklanadi. Devor tashqarisida yo'lakcha qoldirilgan. Tashqi devor xom gishtdan 8 metr qalinlikda barpo qilinib, 8 m yarim aylana burjlar bilan kuchaytirilgan, iski devor esa paxsadan barpo qilingan. Shahar arki aloqada muhofaza devori va burjlariga ega.

Qarshi vohasidagi mil.avv. II-I asrlarda o'ziga xos yirik shahar markazi bu Qalai Zahoki Maron yodgorligida o'z aksini topgan. Bu uchta qismlardan iborat bo'lib ularning har biri alohida mudofaa devorlari bilan o'rab olingan. Uning umumiy maydoni 225 gektarni tashkil etib, ichki qala qismi 1 ga, ikkinchi xalqasi 43 ga.dan ortiq maydonni egallagan. Mudofaa devorlarida burjlar uchramaydi. Manzilgohning ikkinchi devorida IV-V asrlarda ta'mirlash ishlari amalga oshiriladi. Manzilgohning markaziy qalasida VII asrlarga oid kichik mulkdorlar qasri barpo etiladi. Ko'rinishdan manzilgoh ilk o'rta asrlar davrida shahar sifatida rivojlangan. R.H.Suleymanovning fikriga ko'ra yirik va o'ziga xos me'moriy-mudofaa an'anasiga ega shaharning Qarshi vohasida paydo bo'lishi Sirdaryoning quyi oqimida Chirikrabod madaniyatining inqirozga uchrashi natijasida Orolbo'yi saklarining Sogdiyonada siyosiy doirani egallashi bilan bogliq bo'lgan. Malumki, mil.avv. II asr Sirdaryoning quyi oqimi deltalarida ekologik inqiroz tufayli Babishmulla, Chirikrabod madaniyat inqirozga uchrab, u erdagi aholi turli joylarga ko'chishga majbur bo'ladi. Ularning bir qismi Parfiyaga, boshqa bir guruhi esa Sirdaryoning o'rta oqimi, ya'ni Toshkent vohasiga kelib joylashgan bo'lsa, boshqa bir guruhi Qashqadaryo vohasiga kelib o'rnashgan.

Qashqadaryo vohasining sharqida Kitob shahrining qadimgi o'rni 40 ga ortiq bo'lgan. Shaharlarning sitadeli (may. 1 dan ortiq) kulolchilar mahallasi aniqlangan. Ba'zi bir tadqiqotchilarning fikriga ko'ra qadimgi Kesh Qanglarining janubiy viloyati bo'lib, yozma manbalarda keltirilgan Qang-Susega togri keladi. Lekin Qashqadaryo vohasining Kushonlar davlati tarkibida bo'lgan, degan fikrlar ham mavjud.

Qashqadaryo vohasining sharqida Kitob shahrining qadimgi o'rni 40 ga ortiq bo'lgan. Shaharlarning sitadeli (may. 1 gektardan ortiq) kulolchilar mahallasi aniqlangan. Qadimgi Kesh Qanguy davlatining janubiy viloyati bo'lib, yozma manbalarda uning tarkibida keltirilgan beshta viloyatlardan biri - Si-sega qiyoslanadi. R.H.Suleymanov mazkur qiyosni boshqa tomondan ma'qullaydigan fikrni bildiradi.

Lekin, boshqa bir guruh olimlar Qashqadaryo vohasi Kushonlar davlati tarkibiga kirgan, degan fikrlarni ilgari surishga harakat qilishadi.

Xorazm. Nemis olimi Markvart (1901) Gekateyning “Parfiyaliklardan sharqda joylashgan xorasmiylar” haqidagi ma'lumoti va Akes daryosi togrisidagi hikoyasi va 16-satraplik togrisidagi ma'lumotlarni umumlashtirib, Katta Xorazm muammosini o'rtaga tashlaydi.

Strabon Arshakiylar sulolasiga asos solgan “parn-dahlar Meotida (Orol dengizi)ning narigi tomonida istiqomat qiluvchi dahlar o'lkasidan) quyi Sirdaryodan kelib chiqqanligin yozib qoldirgan.

Shuningdek, u Arshak Tiridatning Salavka II qo'shinlaridan qochib, apasiaklar (Xorazmning shimoliy qo'shinlari) huzuriga borganligi togrisida xabar beradi. Arshakiylar sulolasiga asos solgan aka-ukalar dastlab ma'lum darajada Xorazmga tobe bo'lgan Orolbo'yi dahlarining boshliqlari bo'lganlar, dahlar esa Tajang daryosi havzasiga ko'chib o'tgach, Xorazm etakchilik qilgan massaget birlashmasining madadiga tayanib, qo'zgalonni boshlab yuborganlar.

Xorazm hududidan milodning boshlariga oid old tomonida hukmdor tasviri va orqa tomonida esa tamga tushirilib zarb qilingan tangalar Qanguylarning vassali sifatida rivojlangan, degan xulosaga kelish mumkin. Beruniy keltirgan ma'lumotlarga ko'ra 305 yilda Xorazm afrigiylar sulolasi tomonidan mustaqil boshqarilgan.

O'lkaning bu davrga oid arxeologiyasi Xorazm arxeologik-etnografik ekspeditsiyasi (XAEE) va boshqa ekspeditsiyaning ilmiy izlanishlar natijasida yaxshi o'rganilgan. Bu davr manzilgohlarining qadimgisi ahamoniylar davri shahar va qishloqlari taraqqiyotining etishi bilan bogliq. Antik davri jamiyati rivojlanishi o'lka ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyoti jadallashishiga olib keladi. Natijada ularning markazi sifatida yirik shaharlarning rivojlanishi va yangilarining paydo bo'lishi sodir bo'ladi. Ilgari shakllangan Ko'zaliqir va Qalaliqir kabilardan tashqari Jonbosqala, Tuproqqala, Turpoqqal'a, Qariqizqala, Qoyqirilganqala, Hazorasp va boshqa shular kabi shahar turidagi manzilgohlar taraqqiy etadi. Xorazmning bu davrga oid kohna shaharlari O'rta Osiyoning boshqa hududlarinikidan shakli jihatdan keskin farq qiladi. Ularning ayrimlarida ark qismi mavjud. Shuningdek, shahriston mudofaa devori atrofida hayot shakllanmagan va shaharda kam hollardagina hunarmandchilik ishlab chiqarish mavjud bo'lgan. Keyingi yillarda Hazorasp xarobalarida amalga oshirilgan tadqiqot ishlari davomida mazkur belgilarning ayrimlar shahar uchun xos ekanligi ma'lum bo'ldi. Umuman o'lkaning antik davrida ma'lum reja va mudofaa tizimi asoslangan shahar markazlar paydo bo'ladi. Yirik shahar markazlari uchun saroy va ibodatxona komplekslar, shahar ichkarisidagi uy-joy imoratlari xosdir. Xorazmning antik davriga oid Qoyqirilganqala nisbatan yaxshi o'rganilgan yodgorliklardan biri sanaladi. Unda o'tgan asrning 50-yillarida S.P.Tolstov tadqiqot ishlarini olib borgan. 42 diametrdan iborat aylana shakldagi minorasimon inshootdan tashkil topgan me'moriy majmua. Atrofi 9 ta minoradan tashkil topgan mudofa devoriga ega bo'lib, 8 metr balandlikda saqlanib qolgan. U mil.avv. IV-milodiy asrlarga oid ibodatxona-observatoriya vazifasini bajargan. Majmua xonalarining birida yirik xumlar joylashgan. Ibodatxonaning asosiy zallarida mahalliy ma'budalar haykalchalari topilgan. Shuningdek, haykal shaklidagi ossuariylar va sopollar sirtiga xojalik hisoblari bitilgan yozuv namunalari aniqlangan. Tuproqqala Xorazmning so'nggi antik davriga oid yodgorliklaridan sanaladi.