Ifodalovchi frazeologik va paremiologik birliklarning lingvokulturologik tadqiqi

3.2. Tuz uzvli frazeologizm va paremiyalarning semantik,
uslubiy-badiiy xususiyatlari 
 
Tuz eski o`zbek tiliga namak til birligi sifatida fors-tojik tilidan o`zlashgan. 
Lekin u namak shaklida mustaqil birlik sifatida hozirgi o`zbek tilida faol 
qo`llanmaydi. Faqat nonu namak sifatida boshqa so`zlar bilan birgalikda keladi. 
Hozirgi o`zbek tilida mana shu nonu namak ning kalkasi sifatida nonu tuz 
birikmasi yasalgan. 
Namak so`zi Orxun-Yenisey yozma manbalarida, Mahmud Koshg`ariy 
lug`atida, “Tafsir” da, Qipchoq tili lug`atida qayd etilmagan. Alisher Navoiy 
asarlarida va lug`atida namak
1
 ko`rinishida uchraydi. 
Malohattin ul la’l koni namak, 
Ajab ermas andin rivoyat malih 
(ФК.110).
Eski tojik tilida namak, hozirgi eroniy tillarda: tojik tilida namak, fors tilida 
namak, afg`on tilida namak kabi shaklda iste’molda bo`lgan. Ushbu so`z tarixan 
yasama bo`lib, u nam+ak kabi morfologik tarkibga ega. Bunda mazkur moddaning 
tabiiy belgisi, xususiyati uning doimo nam, namliroq bo`lishi asosida namak (ya’ni 
namli, nami bor) deb atalgan. So`z tarkibidagi -ak yordamchi morfemasi asos 
anglatadigan ma’noning kamligini, kichikligini ko`rsatadi
2
. 
Tuz “O`zbek tilining izohli lug`ati”da quyidagicha izoh etilgan: 
1) kimyoviy. Molekulalari tarkibiga kislota qoldig`i bilan bog`langan metal 
atomlari kirgan murakkab moddalar.  
2) shu birikmaning ovqat uchun ishlatiladigan bir turi(natriy xlorid). Osh 
tuzi. Qoratikan tuz. Mayda tuz. Yirik tuz. Oshga tuz solmoq.  
1
Навоий асарлари учун қисқача луғат. – Тошкент: Фан, 1993. – Б.199. 
2
Бафоев Б. Кўҳна сўзлар тарихи. – Тошкент: Фан, 1991. – Б.135.

---

62 
3) umuman, ovqat, yegulik-ichgulik narsa. Jazirama kunlarda tong 
sahardan kechqurun qorong`u tushguncha tuz totmay och yurish ko`p odamning 
sillasini quritardi.. P.Qodirov. Yulduzli tunlar. 
4) ko`chma Kimsaning boshqa odamga bergan, yedirgan-ichirgan (yegan-
ichgan) ovqati. Tuz bermoq. Tuzini yemoq (ichmoq)
1
 
O`tmishda tuz juda ham qimmat bo`lganligi sababli, tuz pul vazifasini 
ham bajargan. Bugungi kunga kelib, tuzning narxi juda arzon, yuzaki qaragnimizda 
ko`pincha oziq-ovqat yoki oziq-ovqatga solinadigan mahsulot sifatida ishlatiladi. 
Xalq og`zaki ijodi, manbalardagi dalillar tuz leksemasining kengligi, u o`tmishda 
aziz, ardoqli bo`lganligi yoki tuz uzvli maqollarning ma’no doirasi kengligidan 
dalolat beradi. Tuz deganda olgan narsasiga javobgarlik, mas’uliyatlilik, halollik, 
tuz totigan joydan, shaxsdan qarzdorlik, yaqinlik kabi yuksak qadriyatlarni 
tushunamizki , bu tushunchalar tuzning azal-azaldan qadri baland bo`lganligini 
bildiradi. 
Mana shunday yuksak tushunchalar tufayli tilimizda tuz uzvli 
frazeologizmlar ham shakllangan: tuz bermoq, tuzini ichmoq, tuz totmoq, tuzini 
oqlamoq (yoki halollamoq), yarasiga tuz sepmoq, tuzini ichib tuzlug`iga tupurmoq, 
bergan tuziga rozi bo`lmaslik, tuzim ko`r qilgur, tuz yalab, tuz tatimaslik, tuz 
totimaslik, tuz totmaslik, tuz-namak bo`lmoq, oftobda tuz yalamoq, tuz ichmoq, tuz 
tortmoq, tuz-nasiba, tuzlamoq; 
Tuz bermoq – “kim kimga xonadonida ovqat bilan ta’minlamoq” ma’nosi 
bilan birga ijobiy baho (uslubiy bo`yoq) ham ifodalangan, birikma shaklida, fe’l 
frazema.