Iх-bob. Mehnat resurslari, ularning bozori, ulardan foydalanish va mehnat unumdorligi

Uchinchidan,I shchi kuchi dinamikasiga migratsiya jarayoni ham jiddiy 
ta‘sir ko‗rsatadi. 
To„rtinchidan, ishchi kuchiga bo‗lgan talabga ilmiy-texnik taraqqiyot ham 
ta‘sir etadi. 
Agrar mehnat bozorining shakllanish jarayonida bandlik muammosi 
keskinlashadi. Qishloq xo‗jaligida o‗tkazilayotgan iqtisodiy islohotlar asosida 
yangi muammolar ham kelib chiqadi, yashirin ishsizlik ortadi, qishloq 
xo‗jaligining yuqori malakali ishchi va mutaxassislari soni kamayadi, mehnatga 
qobiliyatli yoshdagi aholi soni qisqaradi, ishchilarning o‗rtacha yoshi ortadi. 
Ammo, qishloqdan aholining migratsiyasi kamayadi. Mehnatga qobiliyatli 
aholining qishloqdan shaharga oqib borishining kamayishi qishloqda 
vaziyatning yaxshilangani oqibati emas, balki shaharda ishchi kuchiga talabning 
qisqargani bilan bog‗liqdir.
Rivojlangan mamlakatlar tajribasining ko‗rsatishicha, agrar mehnat bozori 
mehnat resurslaridan foydalanishni sezilarli yaxshilashga, ularga qishloq 
xo‗jaligidagi talabning keskin qisqartirishga qodir. Shu bilan birga bozor 
munosabatlari eng og‗iri ishsizlik bo‗lgan qator ijtimoiy oqibatlarga olib keladi.
G‗arbda ishsizlik ko‗lamining o‗sishi uchun normal asos-bozorning 
kelgusida kengayishi oziq-ovqat tovarlarini qayta ishlab chiqarishni, demak 
ishlab chiqarish samaradorligining pasayishini bildirsa, bozorning tugagani 
bo‗ladi. 

---

215 
Turkiyada jami aholi soni 56-57 mln kishini tashkil etadi. Iqlimi Markaziy 
Osiyo mamlakatlari iqlimiga to‗g‗ri keladi, 72% hududi tog‗lardan iborat. 
Qishloqda 45-50% aholi yashaydi, shundan 50-55% aholi qishloq xo‗jaligida 
ishlaydi va oxirgi yillarda yalpi mahsulotda qishloq xo‗jalik ulushi 15%, 
sanoatda 28% va xizmatlar 57% ni tashkil etadi. Qishloq xo‗jaligining 57% i 
o‗simlikchilik, 37,2% chorvachilik va 5,8% i o‗rmon xo‗jaligi hissasiga to‗g‗ri 
keladi. Qishloq xo‗jalik mahsulotlari – g‗alla, arpa, makkajo‗xori, qand lavlagi, 
piyoz, uzum, pista, apelsin, mandarin, go‗sht, sut va tuxumdan iborat. Turkiyada 
sitrus ekinlari yuqori darajada rivojlangan. 
Mehnat bozorining shakllanishiga qishloq xo‗jaligida ishlab chiqarish va 
qayta ishlash sanoatining mavsumiyligi ham katta ta‘sir ko‗rsatadi. Ayniqsa, 
qishloq xo‗jalik ekinlarining mexanizatsiyalashtirilishi darajasi past holda 
yetishtiriladigan xo‗jaliklarda mehnat resurslariga talab yuqori.
Ta‘kidlash kerakki, qishloq joylarida ishchilarning ishdan bo‗sh qolishi 
sur‘atining o‗sishi shaharga nisbatan ko‗proq kuzatiladi. Ishsizlar sonini 
oshiruvchi rezervlar band bo‗lmagan aholi (uy bekalari va boshqalar) 
hisoblanadi. Qishloq joylarida ularning ulushiga 12 % mehnatga qobiliyatli aholi 
to‗g‗ri keladi. Qishloq aholisining ishsizlik darajasi 2000 yildan 2015 yilgacha 
6,2 dan 3,1% ga qisqardi.
Agrosanoat majmualarida mehnat bozorlarini barqarorlashtirish, individual 
mehnat faoliyatining rivojlanishi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni 
rivojlantirishning yangi shakllarini tashkil etilishi bilan qo‗shimcha ishchi 
o‗rinlari yaratish imkoni tug‗iladi. Buning uchun davlat tomonidan qo‗llab-
quvvatlovchi chora-tadbirlar ishlab chiqilmoqda.
Ishsizlarning demografik tarkibi tahlili shuni ko‗rsatadiki, ulardan 2/3 qismi 
ayollardan, 45 % dan ko‗prog‗i 16-29 yoshdagi yoshlardan iborat. 
Qishloqlardagi ishsizlar orasida ayollarning ham bo‗lishi, birinchi navbatda 
chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish hajmining qisqarishi qishloq xo‗jalik 
korxonalaridagi mutaxassislar va xizmat qiluvchilar sonining kamayishi, 
shuningdek, qishloq ijtimoiy-madaniy sohasining vayron bo‗lishi bilan bog‗liq.
Mehnat bozoridagi siyosatga ishini yo‗qotgan, lekin samarali mehnat 
qilishni hohlovchi va faoliyatning yangi turini faol qidirayotgan qishloqning 
mehnatga qobiliyatli aholisini qo‗llab-quvvatlashning davlat chora-tadbirlarini 
ham qo‗shish kerak.